CONVERSAS CONTEMPORÁNEAS
Xavier Castro: “Existen varias historias de Galicia pero falta afondar na historia dos galegos”
Escritor e catedrático de Historia Contemporánea na USC

MANUEL VIDAL VILLAVERDE, Galicia Hoxe, 30.11.2009

...........................................................................................

Obra de Jorge Barbi.41º 52’ 59” latitude N/8º 51’ 12” lonxitude O.Marco.Vigo.

Xavier Castro, natural de Cangas do Morrazo (Pontevedra), é escritor e catedrático de Escola Universitaria de Historia Contemporánea na Universidade de Santiago, desempeñando o seu labor docente na Facultade de Xeografía e Historia.
Acumula unha ampla experiencia docente e investigadora desenvolvida tamén en universidades de Estados Unidos e Francia. Neste último país exerceu a docencia na Université de Rennes (Maître de conferences), e impartiu seminarios na Université de Reims, Maison de Sciences de L’Homme, e École des Hautes Ètudes en Sciences Sociaux, de París. Foi director de varios proxectos de investigación financiados pola Xunta de Galicia e o Ministerio de Educación.
Na actualidade dirixe, en calidade de investigador principal, o Proxecto de Investigación Turismo histórico, gastronómico, enolóxico e cultural, na cidade Santiago de Compostela. Promoveu dende 1983, en Ourense, as Xornadas de Historia de Galicia (12 publicacións).
Foi subdirector e membro do consello de redacción da revista Grial e, asemade, comisario da Exposición do Cincuentenario da Editorial Galaxia (1950-2000). Membro da rede de investigadores europeos especializados en historia da alimentación (Institut Europeen D’Histoire de L’Alimentation).
Impartiu tamén cursos sobre a cultura e cata do viño, e ten desempeñado a función de asesor histórico en varios proxectos audiovisuais (As leis de Celavella, A casa de 1906).
Estas son as súas principais publicacións: O Galeguismo na encrucillada republicana, (Deputación Provincial de Ourense, 1985) (Mención de Honor do xurado do Premio Otero Pedrayo, 1983). A lume manso. Estudios sobre historia social de la alimentación (Galaxia, 1998), Castelao e os galeguistas do interior. Cartas e documentos 1943-1954, (Galaxia, 2000). Ayunos y yantares: Usos y costumbres en la historia de la alimentación (Nivola, 2001), (Premio Nacional de Gastronomía ‘Álvaro Cunqueiro’, 2002). A la sombra ejemplar de los parrales. Cultura del vino en Galicia y otros espacios peninsulares, (NigraTrea, 2006). (Premio Nacional de Gastronomía ‘Álvaro Cunqueiro’, 2006; e Gourmand World Cookbook Awards 2006, na categoría Best Wine History Book). Servir era o pan do demo. Historia da vida cotiá en Galicia (Séculos XIX-XX), (NigraTrea, 2007) (Premio de Investigación Xesús Ferro Couselo, 2007). Ten no prelo un libro que publicará axiña Galaxia: A rosa do viño. Cultura do viño en Galicia.

Xavier, con respecto ao noso idioma estamos vivindo momentos de gran tensión por parte do autoodio, o autodesprezo, galegófobos e outro tipo de lingüicidas; porén, en contra de todo isto, que por outra parte non é nada novo, e vén xa de moi vello, o galego resiste, e eu, máis que crer estou convencido nesa loita que iniciou a dereita reaccionaria e polo tanto totalitaria en todos os aspectos. Nunca tantos ataques perversos sufrimos como nestes últimos tempos. Queren perpetuar a diglosia e, ignorantemente, manter que tamén o castelán é lingua natural de Galicia, o cal é unha burrada. Eu entendo a nación galega monolingüe, e o castelán non foi máis que unha imposición brutal para facer desaparecer o galego. Cal é a reflexión que podes ti facer diante desta miña longa pregunta?
Asistimos, efectivamente, a unha ofensiva contra o galego por parte do poder político, e os que amamos a nosa lingua temos a obriga de reaccionar, de dicir que o galego foi sempre un idioma discriminado, e que é o noso, e que, por suposto, constitúe unha falacia completa sinalar que é o castelán o que padece unha discriminación. Quérennos facer vivir no universo de Kafka facendo así boa aquela afirmación segundo a cal se Kafka vivise en Galicia sería un autor costumista.
A historiografía canónica puido influír na colonización lingüística que advertimos decote, dende Vicetto a Ramón Ferreiro, etc. Así, non cres que as rebelións irmandiñas non reflectiron nin reflicten exactamente a realidade, sobre todo cunha metodoloxía coxa que apenas leva de conta a intrahistoria?
A miña teima como historiador galego comprometido co meu país consiste na recuperación das vivencias da nosa sociedade a través do tempo, e facelo dun xeito crítico. Pretendo recrear a atmosfera do tempo pasado co apoio nos documentos e a cooperación da sensibilidade. O protagonismo de toda a sociedade, tamén das mulleres, os nenos, os vellos, e os iletrados e desherdados da historia. Recrear unha atmosfera, facer unha historia global. Na procura do Aleph, ese obxecto mítico que permitiría o coñecemento holístico e completo do mundo. Considero que existen varias historias de Galicia pero falta aínda afondar na historia dos galegos, das xentes de diferente condición social; dos que comían ben e durmían en colchóns de la, e os que levaban unha existencia precaria téndose que deitar amoreados en xergóns de follato: os homes, mulleres e nenos, labregos, fidalgos e habitantes das cidades que protagonizaron a historia deste país.
Este foi o meu propósito cando publiquei en Nigra a Historia da vida cotiá (séculos XIX e XX), dar a coñecer o xeito no que se desenvolvía a vida cotiá da xente corrente, o amor e a familia, a alimentación, a vivenda, a indumentaria, a hixiene, o traballo e mais o lecer, e asemade o mundo da escola.
En suma, trátase de completar a historia en maiúsculas de Galicia coa historia en minúsculas de todos os galeg@s; de recrear o imaxinario colectivo e a atmosfera social na que se desenvolveu a existencia de varias xeracións de galegos de a pé. Xente corrente que en moitos casos soamente tiveron tombas esquecidas con nomes xa borrosos nas súas campas, ás que non sempre lles ofrendaron moitas flores, pero que foron importantes, xa que co seu esforzo construíron este país, que foi endeita de todos.
Distrofia e fame e Galicia, conxunción de ambos os dous aspectos patolóxicos. Responde isto que digo á realidade?
Venturosamente a fame xa non é un andacio na Galicia actual, como o foi hai aínda non moitas décadas. Hoxe a cuestión non é a de comer ou non, senón a de xantar dun xeito saudable e sen excesos. O que importa é evitar a obesidade, que é o andacio que se sitúa nos antípodas do anterior á guerra: a delgadez excesiva, signo de tuberculose e pobreza, nun tempo no que os ricos eran gordos e os pobres enclenques.
A partir de que, ao meu ver, moitas veces o nacionalismo enguedéllase ou enrédase cos supostos do nacionalismo, cando cres ti que temos unha idea clara e medianamente definida do nacionalismo para alá das circunstancias políticas que o definen?
O nacionalismo en Galicia quedou perfilado como ideoloxía xa no tempo das Irmandades da Fala, cara ós anos vinte do século pasado. Na súa definición foi moi importante o papel de Antón Vilar Ponte e de Vicente Risco. Xa ten case cen anos de historia.
Cal é a diferenza ao teu ver entre nacionalismo e arredismo ou independentismo?
Ben, o independentismo é unha opción posible, unha das formas nas que se pode plasmar o exercicio da soberanía. O nacionalimo ten unha virtualidade pluralista grande; existen varias posibilidades, e convén moito que haxa un certo espírito de converxencia para sumar forzas, pois hai un interese común entre todos.
A alimentación pode ser un fundamento esencial da historia, do desenvolvemento do mundo galego?
Na miña opinión, os nosos gustos e desgustos (tabús, como o dos cogomelos: o pan do demo) conforman a través de historia un claro sinal de identidade. E está moi ben a querencia pola nosa gastronomía tradicional, pero tamén temos que innovar –a pode ser sobre a base das nosas raíces tradicionais–, ser creativos en todo e polo tanto tamén no eido culinario. Neste sentido, constitúe un feito constatable a extensa propagación nun amplo conxunto da poboación consumidora, dunha mentalidade culinaria que pon primordialmente a énfase, dun xeito probablemente excesivo, na importancia que reviste o produto da terra ou do mar de Galicia. Fíase todo á calidade, bondade e frescura de dito produto. Téndese a pensar que como o alimento presenta unha calidade excelsa non é preciso facer máis nada con el. Só hai que respectalo e preparalo da maneira máis sinxela posible. A xenerosidade da natureza aforroulles aos homes de pasaren traballos. Segundo esta concepción, de tinguiduras roussonianas e inxenuístas, a culinaria non ten apenas un papel que cumprir máis que o de respetar o máximo posible o alimento. A mitificación do produto –perceptible asemade na propagación, dende os anos setenta, de festas gastronómicas en toda Galicia, consagradas a un produto ou preparado culinario tradicional (a festa do santo-produto foi substituíndo paseniñamente a dos santo-patrón parroquial)– emboutou o desenvolvemento da imaxinación dos cociñeiros e creou as condicións para a obliteración da creatividade culinaria en xeral. Non semellaba, en efecto, necesario realizar innovación ningunha. As fórmulas culinarias coñecidas e comunmente aceptadas de preparación da materia prima parecían amplamente satisfactorias. Pódese conxecturar que este naturalismo gastronómico de impronta naïf, fomentou unha culinaria que alguén podería tildar de narcisista a autocompracente nas receitas logradas, e dende logo pouco ousada.
Cal é a idea e a esencia que podemos ter da liberdade se non é como conquista?
A liberdade é o requisito dunha vida digna e estimable. Soamente os "pancistas", os que basean o seu sistema filósófico e o seu xeito de ver o mundo nesa zona concreta do corpo que é a panza –Risco chamaríalles "filisteus"– desdeñan a importancia da liberdade como requisito dunha existencia con calidade integral de vida. Custounos moitos conseguir a liberdade de que gozamos e temos que perseverar na preservación dela e mesmo na ampliación dos seus lindeiros. Isto é especialmente aplicable á liberdade colectiva, a de Galicia, claro.
De todos os libros que levas escrito, con cal estás máis satisfeito, no nobre sentido da palabra?
Un non pode nisto "tirarse da moto". Un pode estar máis ou menos contento co que fixo, pero hai que ser un pouco críticos. Todos os meus libros supuxeron un esforzo grande e moito tempo de dedicación. O que queda máis atrás, O galeguismo na encrucillada republicana, supuxo un traballo notable para conseguir estruturar tanta documentación. Pero comprendo que é de lectura ardua. Nos últimos libros tratei de combinar a investigación coa divulgación grata, que sexan bos de ler e non lle caian das mans ao lector. Así fixen A lume manso, a historia da vida cotiá e o que vai saír agora, A rosa do viño, sobre a cultura do viño en Galicia, publicado pola editorial Galaxia.
Cóntame algo a propósito do galeguismo na encrucillada republicana e , xa que logo, na española?
É moi dificil resumir algo que se dilata tanto no tempo; o mellor é ler o libro no que trato a cuestión, e tamén o recente de Beramendi: De provincia a nación, no que dá conta desa historia complexa, que tivo momentos de tensión. Creo que o termo ‘encrucillada’ expresa ben a dialéctica do nacionalismo galego no contexto español.
A historia ben contada ten un común denominador que os historiadores poderían aclarar?
Resulta primordial contar ben a historia, como nos ensinou por exemplo en Francia Georges Duby, que combinou tan ben o rigor coa habelenza narrativa, na procura de interesar ao lector. Hai que evitar que aparezan demasiados intermediarios non ben documentados e con espírito sensacionalista, comercial, a divulgar mal o que os historiadores investigan. Moitos dos autores de bestsellers de novela pretendidamente histórica resultan nefastos, deturpan a historia, enganan o lector desavisado.
Diacronicamente a Historia de Galicia é imperfecta por baixos metodolóxicos?
Creo que hoxe en día non, afortunadamente. Os historiadores profesionais están ao día no quefacer metodolóxico, publican fóra, van a congresos.
Son as monarquías, incluso as eufemisticamente denominadas parlamentarias, a antítese ou o antogónico das repúblicas internacionalistas e democráticas?
A monarquía é un xeito periclitado de forma de Estado, un vestixio do pasado. É a república quen harmoniza acaidamente coa idea de democracia, iso está claro. O problema é que por veces, nalgunhas conxunturas históricas, non resulta doado establecer o que un prefire e hai que ir tirando como se pode, polo menos provisoriamente, ata que sexa outra a correlación de forzas…
Un Estado federal en España podería recoñecer o tamén eufemismo de "nacionalidades histórica" como unha nación real?
Podería suceder iso, as fórmulas lingüísticas dependen tamén da correlación de forzas nun momento histórico dado. Para poder ser claros, hai que ser fortes.
A historia e a historiografía en Galicia gozan neste momento de boa saúde?
Eu diría que si, polo menos está mellor que nunca.
Cultura e historia, no senso máis amplo da palabra, porque entendo que a historia, despois de todo, tamén forma parte da literatura. Vivimos un momento importante ou remexémonos entre as luces e as sombras, a saber...?
A historia e a literatura do que falan é da vida, e axudan a entedela, e tamén a enriquecen. Saber máis, a aventura do coñecemento, non hai dúbida que é algo que engrandece a vida.
Como funciona o galego na universidade galega, ao teu ver, Xavier?
A universidade está nun momento delicado. A verdade é que hai pouco entusiasmo. Todo o papelame está en galego, pero somos poucos os profesores que damos as clases no noso idioma, e os alumnos tampouco mostran demasiado interese polo tema. Fai falla outra actitude máis positiva. Nesto senso, a ofensiva do goberno se cadra pode contribuír a unha reacción de defensa do galego, tamén na universidade, como está a acontecer na sociedade.
Que libro aínda non escribiches e pensas escribir?
A historia das tabernas e dos cafés.
Con palabras, Xavier, poderías facer un retrato do historiador galego con relación aos historiadores do imperio nostálxico español?

En síntese, o historiador galego non cae na grandilocuencia; adoita ser máis modesto, e ten os pés na Terra.
Tes algún libro de cabeceira ao que regresas cunha certa asiduidade?
Os ensaios de Montaigne.
Con respecto aos credos, e cun mínimo de consideración pola miña parte, cal é o teu posicionamento?
Non gusto das proclamas de posicionamentos. Eu escribo en galego, a miña tese de doutoramento foi a primeira que se leu en galego na Facultade de Historia, dei sempre clases en galego, mesmo cando estaba prohibido, e quero ao meu pais.
Unha República Galega Socialista será posíbel algún día?
Por riba da terminoloxía, agardo que sexa posible que Galicia sexa un país soberano e os galegos poidan gozar dunha vida satisfactoria sentíndose solidarios con todas as demais xentes deste atribulado planeta.