O porco de pé, de Anxo Tarrío, GALICIA HOXE 3-12-08

AT. Caricatura de Vicente Risco, 2007

Estes días, por iniciativa da Fundación Vicente Risco, estase a celebrar en Ourense o "Simposium O porco de pé", onde se achegan ideas e opinións non só sobre a novela que Vicente Risco publicou en 1928 senón tamén aproximacións ao xenio dun home que foi marxinado polo dereito e polo revés a partir da súa adhesión á causa franquista. Aínda que importa (claro que importa!) esa súa peripecia biográfica, o certo é que para esta ocasión coido que os ponentes se centrarán no reclamo que supón o título do encontro: a novela que agora cumpre oitenta anos.
É esta unha novela sobre a que se fixeron xa bastantes ensaios críticos, destripándolle os mecanismos humorísticos, sociolóxicos, críticos, filosóficos e ideolóxicos e poñendo de manifesto o talante renovador do seu autor. Porén, ao meu xuízo, a narrativa de Risco non se entenderá completamente sen ter en conta a que escribiu despois da Guerra Civil, que foi obxecto de menor atención por estar escrita en castelán e maiormente inédita longo tempo, cando o certo é que nesta narrativa se atopa a expansión do autor de O porco de pé e a súa mellor consolidación dunha poética novelística verdadeiramente avanzada e intuitivamente (atreveríame a dicir) posmoderna.
Existen en Vicente Risco dúas actitudes ben diferentes á hora de escribir obras de narrativa. Cando quen tenta de facer ficción literaria é o etnógrafo, o teórico do nacionalismo, o ideólogo que serve ao discurso identitario, Risco axústase a unha literatura de funcionalidade etnográfica e didáctica a través da que fai circular ideoloxemas (mitos) como o celtismo e o cristianismo de base do pobo galego, a misión dirixente da fidalguía ou o sentimento da terra, supostamente inherente ás vivencias telúricas do noso ser antropolóxico profundo. Así actúa Risco cando escribe A trabe d"ouro e a trabe d"alquitran, A coutada ou Velliña vella.
Pero cando Vicente Risco esquece ese seu papel de axente ideolóxico e se deixa levar pola súa man de artista, de escritor rexoubeiro, crítico e lúdico, entón se nos transmuta nun autor absolutamente xenial, insolente, moderno, fragmentario, carnavalesco, rupturista e mesmo posmoderno. Un autor que se ramifica caprichosamente nas reviravoltas que lle fai dar ao narrador ínsito nos seus textos, nas estruturas rizomáticas que abraian o lector, nos xogos metaficcionais polos que pon as tripas do artiluxio literario ao descuberto, sen medo a que o lector perda a ilusión referencial a que o texto o puidera ter levado, afastándose así da arte realista, sempre interesada en hipnotizar o lector facéndolle crer que asiste a unha historia non só verosímil senón aínda verificábel e verdadeira. Tal parecería que Risco seguiu ben de preto nisto o Rabelais máis desmesurado do Pantagruel ou o Laurence Sterne máis irónico do Tristram Shandy.
Risco desficcionaliza adrede amosándolle os fíos da trampa ao lector. E iso xa dende un conto en galego de 1929 que titulou "Meixelas de rosa", no que nos deixa escoller todas as referencias prosopográficas e etopeicas dos personaxes, con tal de que a nena protagonista teña as meixelas sonrosadas. Un xenio.

O tesouro da amizade, de Miguel Anxo Fernán Vello (GALICIA HOXE, 3-12-08)

Imaxe: Alice, de Modigliani, 1915-

O tesouro da amizade brillou como nunca estoutro día en Ourense na homenaxe que os amigos lle realizaron ao escritor e historiador Marcos Valcárcel. E tal realidade mostrada fainos, sen dúbida, reflexionar, pois a min resúltame de suma importancia o que aconteceu na cidade das Burgas. Vaiamos ás palabras e ao sentido. Amicitas e amicus son entrañábeis voces latinas que proceden á súa vez de amare; velaí o sentido profundo da amizade: a máis nobre modalidade do amor. A amizade, pois, como "centro da vida" -que así era para o gran filósofo-, como valor ético; e, por outra banda, a amizade que duplica a ledicia e divide a angustia pola metade (Francis Bacon). Non hai dúbida de que a amizade era para Aristóteles un tema fulcral, e non en van dedícalle o filósofo os libros oitavo e noveno da Ética para Nicómaco, asegurando, entre outras cousas, que non se pode vivir sen amigos. No caso de Marcos Valcárcel, e despois da multitudinaria homenaxe nacional recibida, un ten que ir forzosamente -para mellor entender o fenómeno amical do ourensán- ao Libro Oitavo, capítulo VI, da Ética para Nicómaco, onde se pode ler que "a verdadeira amizade é unha especie de exceso no seu xénero; é unha afección que supera a todas as demais, e diríxese pola súa mesma natureza a un só individuo; porque non é moi doado que moitas persoas agraden á vez tan vivamente". Palabras certeiras. Está ben claro que, no caso de Marcos Valcárcel, existe un gran poder de atracción e ao mesmo tempo de proxección da amizade, como se a súa figura fose un centro que todos celebramos. E é este tipo de amizade unha forma de admiración e unha forma de identificación, non contaminada en ningún momento por calquera caste diso que se entende por "política da amizade", que diría Jacques Derrida. A amizade que se mostra como unha forma de enerxía arredor de Marcos Valcárcel é, en definitiva, a vella e nova materia galeguista da fraternidade, e o noso amigo está no centro desa materia: un tesouro que debemos gardar no centro de todos.

O DISCURSO DO 29 (1)

GRACIÑAS (29-11-08)
Boas noites e grazas a todos e todas por estar hoxe aquí.
Hai pouco máis dun mes os meus amigos puxéronse a traballar nunha cea homenaxe a este humilde colega voso, con motivo da saída dun novo libro meu, unha Historia de Ourense que publica Xerais. Antes de nada sería moi inxusto non deixar aquí constancia expresa do meu agradecemento a Afonso Monxardín, Xosé Ramón Quintana, Benito Losada, Pepe Trebolle, César Ánsias, Manuel Ángel Candelas Colodrón, Xoán Fonseca, José Carlos Martínez-Pedrayo e Eustaquio Puga, que estiveron á cabeza desta iniciativa tan xenerosa pola súa banda.
Eu mesmo participei moitas veces, como organizador en actos semellantes e neste mesmo salón, con grandes personalidades culturais ourensás e galegas. Sei do traballo que dan estas cousas, pero sei tamén que, no caso de persoas como as citadas, non hai esforzo que as bote para atrás porque traballan sempre con ilusión e rigor. Tamén aproveito para dicirvos que é moito máis doado estar do outro lado, cos organizadores da homenaxe: da miña banda, só agardo poder enfiar unhas cantas liñas cun mínimo de harmonía e coherencia literaria, se a emoción mo permite.
Acepto este encontro de amizade e irmandade como un tributo á percura da felicidade. Permitídeme recobrar aquí unhas liñas dunha Andoliña (12-9-08) na que precisamente meditaba sobre isto:

“A felicidade: é o único realmente importante. Semella obvio, pero convén repetilo, mesmo con insistencia. E iso non ten outra faciana que o amor ós seres queridos e o que recibimos deles mesmos, a capacidade de convivir en harmonía, de compartir con amigos e amigas horas de alento e desalento. Levamos séculos de Historia vivida e escrita e sería moi doado encontrar centos de definicións de grandes personalidades sobre a felicidade. Todas as que gardan algo de verdade teñen que ver co que escribín antes e pouco conta niso, de certo nada, a acumulación de poder ou de riqueza ou de calquera outra falsa ilusión.
Da noite para a mañá o mundo tal como o coñecemos pode confundirse nos seus perfís, esvaecerse nos seus absolutos ou perder todos os adobíos que nós mesmos lle colocamos. E a vida mantén o mesmo sutil ritmo de inestabilidade, como un xogo entre infantil e absurdo repetido por inercia, sen coñecer ben as súas claves máis fondas. Por iso é necesario invocar, coa regularidade metódica dun mantra oriental, a forza das palabras primixenias: Amor, Amizade. Sen falso pudor a que nos acusen de cursilería estilística. Cando menos así o sinto hoxe, cando escribo nesta tardiña dun xoves solleiro de setembro.”
O universo de amigos e amigas, de compañeiros e compañeiras que hoxe nos axuntamos aquí, resume boa parte da miña biografía. Están aquí os meus familiares e varios amigos da miña infancia; os meus compañeiros do Instituto de A Carballeira, onde traballei os últimos 25 anos; colaboradores de mil e unha andainas do galeguismo e do nacionalismo de esquerda; persoas coas que compartían arelas e espazos nas A.C. Auriense e nas A.C. O Eixo e O Galo de Santiago; os amigos do Clube Cultural Alexandre Bóveda e do Liceo de Ourense; xornalistas de diferentes medios nos que colaborei nas tres últimas décadas; profesores das tres universidades galegas; amigos e colegas da Real Academia Galega, do Consello da Cultura Galega, das Fundacións Curros Enríquez, Carlos Casares, Otero Pedrayo e Premios da Crítica de Galicia; amigos e amigas tamén do Pen Clube e da AELG. Para rematar, por aquí andan ademais, a maioría dos contertulios habituais do meu blog As Uvas na Solaina, e a todos e todas lles agradezo por igual a súa xenerosidade. Outros amigos que por motivos de traballo están lonxe (en México, en California, en Berlín, etc.) escribíronme e chamáronme nestes días para acompañarnos en espírito.
É un auténtico privilexio compartir convosco este encontro, porque nesta sala está hoxe depositado o mellorciño do código xenético da Galicia de hoxe. Esta é unha ceremonia da irmandade, da que non creo ser merecente, pero que acepto gustoso como un irmandiño máis deste esplendoroso “contubernio” da Galicia cultural do século XXI. En días nos que o noso idioma é desprezado por algúns sectores cunha saña grotesca, é bo comprobar que existen moitos milleiros de galegos e galegas, como os que hoxe aquí nos axuntamos, que seguimos a crer no noso país, na dignidade da nosa lingua e da nosa cultura e na vitalidade das enerxías necesarias para que Galicia siga sendo ese soño que herdamos dos mestres de Nós: unha vella nación europea, unha moderna cultura do século XXI que quere achegar ó mundo a súa orixinalidade cultural.

O DISCURSO DO 29 (e 2)

E quero rematar estas palabras de agradecemento cunha lembranza dos meus anos de infancia e formación. Quizais os meus intereses intelectuais se definiron xa de moi novo: lector entusiasta de canto caía nas miñas mans –tebeos, revistas, libros, etc.-, da miña infancia lembro en casa varias coleccións sobre fauna e natureza e moitos libros de mitoloxía, cos que me agasallaban os meus pais. Entre eles estaba un amplo volume de “Mitología clásica ilustrada”, de Otto Seeman, que publicara Vergara en Barcelona: teño a quinta edición, de 1968, e debín lela ós 14 ou 15 anos. Aquilo me abriu outra dimensión da realidade e me descubriu o enorme potencial da fantasía e a riqueza humana para contar historias e comprender o mundo a través delas. Logo viñeron a Ilíada, a Odisea, moitos clásicos gregos, e tamén a Divina Comedia, de Dante: cando se len tales libros a esas idades queda un marcado para sempre, a miña vida, inevitablemente, estaría rodeada de libros, xornais e revistas.
Houbo, entre elas, nos anos do franquismo final algunhas que deixaron unha pegada especial. Falo de “Triunfo” e da revista mensual “Tiempo de Historia”, dúas aventuras nacidas da man de Eduardo Haro Tecglen que foron, cando menos para a miña xeración (tamén para outras), unha auténtica escola cívica, de formación dun espírito ético de liberdades, moi arredado da Formación del Espíritu Nacional que estudiabamos nos manuais escolares.
Aproveito a ocasión para render contas dunha débeda persoal que teño, hai moitos anos, con Haro Tecglen, a quen logo tiven a honra de presentar no Liceo ourensán: eu era aínda moi novo cando chegaron á miña man os primeiros exemplares que vín de “Tiempo de Historia”, trouxéraos o meu irmán Fiz cando estudaba en Madrid. Lembro aínda os seus contidos e argumentos, as súas fotos de portada: un grupo de republicanos a fuxir de Xixón nunha barcaza cando a cidade era tomada polas “tropas nacionales”; un cartel coa cruz, o globo terráqueo e a bandeira rojigualda baixo o lema “Catecismo Patriótico Español”; un retrato en escorzo de Lenin convocando ao soño revolucionario. Nas súas páxinas aprendimos moitos mozos a deletrear con paixón nomes ata entón ignorados e prohibidos: Trotsky e Bertolt Brecht, Ricardo Mella e Besteiro, Machado e Araquistáin, entre tantos outros. Descubrimos alí a existencia dunha outra historia, reveladora e transformadora: a antítese do que nos ofrecía, co mesmo nome, a escola nacional-católica que padecíamos. Alí escribían tamén, de cando en vez, autores galegos como Blanco Amor, Xesús Alonso Montero, Ramón Chao, Javier Alfaya ou Xosé Luís Méndez Ferrín, entre outros. De xeito consciente aquela revista abría os seus brazos para contarnos a historia dunha Galiza cultural negada e exiliada: Luís Seoane, Rafael Dieste, Lorenzo Varela, Celso Emilio Ferreiro..., eran cita habitual nas súas páxinas. E tamén o eran os novos artistas galegos, desde a mirada crítica de Moreno Galván, e o noso nacente teatro galego arredor de Abrente e Ribadavia, ben atendido nas crónicas de José Monleón, ou a música de Voces Ceibes e a Nova Canción Galega.
“Eu penso sempre en alguén vivo cando escribo. Esa vida trasmítese ao fluído diálogo, cheo de creatividade, que establezo co seu pensamento, sen autocensuras”: velaí o segredo de Haro Tecglen, a quen evoco agora con agarimo.
Contei isto como unha páxina posible do meu Arredor de si, porque penso que é unha experiencia semellante á de moitos mozos e mozas da mesma xeración. E hai outras moitas páxinas por escribir. Por exemplo, a pegada que me deixou o crego Digno González na necesidade de ter unha visión aberta, solidaria e crítica do mundo. Ou a redescuberta de noso que significaron para min as clases da Auriense, onde tivemos o privilexio de contar con profesores como Otero Pedrayo, Ferro Couselo, Carlos Casares ou Francisco Rodríguez, entre moitos outros. Habería páxinas nesa miña glosa oteriana que falarían da misa en galego na Capela do Santo Cristo e da Coral de Ruada de Manuel de Dios e do mestre Vide (eu neno escoitei a misa máis dunha vez ó seu carón, no órgano do Santo Cristo, entre xigantescos anxos e columnas salomónicas). E debería falar do Cine Clube Padre Feijoo, con Pepe Paz, Bobillo, Álvarez Pousa, que nos ensinou a ver bo cine italiano e a Bergman e Dersu Uzala, e tantas xoias; e dos debates no Ateneo, de Histrión 70 e os versos de Celso Emilio (Tempo de chorar) e da última páxina de La Región, con artigos a diario de Otero, Ben-Cho-Shey, Ferro Couselo, Xoaquín Lorenzo, Luís Trabazo, Carlos Casares, etc. Todo un luxo na formación dunha persoa amiga das letras! Cando os estudantes do Instituto saímos á rúa contra as pestilentes celulosas que querían instalar no val ourensán, don Ramón escribía coa súa lírica melancólica contra ese pesadelo e en defensa do Pai Miño.
Todo isto sucedía entre 1972 e 1974, anos da miña adolescencia e de reencontro co meu país e a cultura de noso. Foi decisivo o meu salto ó Instituto Masculino e o encontro con xentes coimo Bieito Iglesias, Benito Alonso “Roi”, Manuel Guede, Paco García, Carballude, etc., todos nun mesmo COU de letras. Íamos para filólogos porque tal nos aconsellaba Paco Rodríguez na Auriense. Pero encontrámonos cun ser encantador, unha profesora leonesa, recén saída da Universidade, que nos daba clases de Historia, unas clases didácticas e rigorosas. E que, sobre todo, nos deixaba debater nas clases sobre os Irmandiños ou sobre o Sempre en Galiza, de Castelao. Moitos dos seus alumnos acabamos na Facultade de Historia; tamén é certo que nunca deixamos o mundo das letras e varios rematarían por facer carreira literaria.
Eran tempos difíciles e para montar un simple posto de libros no Día das Letras Galegas tiñamos que pelexar co xefe de estudos e co director do Instituto. Pero as cousas ían avanzando, de vagariño, co esforzo e sacrificio de moitos. Penso agora que naqueles días empecei un camiño do que nunca me arredei nos últimos 35 anos. Tiven ó meu favor moitas plataformas para expresarme: nos libros, na prensa, no labor cultural. Sempre en plena liberdade: podo ler os meus artigos de hai anos sen avergoñarme de nada. Ese camiño fíxeno con todos vós, os amigos que hoxe me acompañades, e de novo reitero as miñas grazas a todos e todas: por estar aí, por darme folgos, por quererme, en suma, querenza que procurarei devolvervos sempre na medida das miñas posibilidades.

Leis hiperbólicas, de Afonso Vázquez-Monxardín (La Región, 2-12-08)

O que é un recurso do humorismo popular e para a literatura como a hipérbole non debería pasar ao serios mundos da política, das leis, da alimentación da economía. Así, se decimos dunha moza que está como un tren, entendemos inmediatamente a hipérbole e non nos pasa pola imaxinación que teña rodas e ventaniñas.Pero os consumos hiperbólicos son espantosos. Se vostede come un quilo de cacao puro, seica morre de obstrución intestinal fulminante. Se come cinco quilos de marisco -fóra cascas- tamén morre intoxicado por non sei que. Agora que o penso, se come cinco quilos de calquera cousa, de vez, o máis problable é que morra de indixestión... ¿E pensa vostede que se debe prohibir o cocholate, o marisco ou as racións abundantes? Nada diso.A raíña de España cando foi á Bolivia en tempos pre-evistas ou pre-moralistas, mas cou folla de coca e a ninguén se lle ocorreu a hipérbole de chamarlle drogadicta. O outro día, aí atrás, cando a mesma señora se dedicou a acariñar e -puagh- a bicar burros a ninguén se lle ocorreu... En fin, xa me entenden, que hai que andar con cuidado e non esaxerar en exceso.E nestas zaca, hiperbolicamente queren meter nas leis que o viño é unha droga. ¡Mi madriña! O Papa pois -que misa con viño e non con gaseosa- no mesmo grupo dos yonkis. Seguro que foi cousa da vicepresidenta, que transmite confianza e seguridade, pero ten cara de anoréxica e de non comer quente. Non confundamos as nosas simpatías e gustos persoais co que debemos lexislar ou non. Se vostede é abstemio, felicidades. Se vostede sabe medir e gozar dos praceres do viño e a mesa, pois moitas máis felicidades, aínda. Pero distingamos ben excesos e normalidade. Se vostede conduce por riba dos límites de velocidade debe ser vostede o multado e o reeducado polas boas -convencemento- ou polas malas -multa que te criou-.Se vostede é borracho, debe tamén ser obxecto de atención sanitaria e reeducativa e é vostede o que ten necesidade de reconducir a súa conduta, non eu. Así, non poden prohibir conducir, nin considerar o viño unha droga. Isto forma todo parte da deleznable parte do espectáculo da acción política. Deses grandes xestos hiperbólicos que ao final se escapan como os globos dos nenos nas festas. E non pasa nada.

Pan por pan/Andoliña.
(La Región-Galicia Hoxe)

Marcos Valcárcel

03-12-2008

Graciñas.

Quero expresar o meu agradecemento a todas as persoas que participaron nos actos do pasado día 29. Grazas á comisión organizadora e ós amigos que tan ben e con tanta ilusión traballaron. Graciñas de corazón tamén ás máis de trescentas persoas que chegaron desde todo o país, loitando contra as estradas con neve. Graciñas tamén ós compañeiros e alumnas do Instituto de A Carballeira que me agasallaron un dos momentos máis auténticos da noite: aquel en que cantei co coro do Instituto, pelexando coa fonda emoción que me asolagaba. Graciñas polas súas xenerosas palabras a Bieito Iglesias, Suso de Toro, Cristina Berg, Manuel Rivas, Alonso Montero, Xosé L. Axeitos e Ramón Villares. E ós que estes días escribiron nos xornais co seu agarimo e a La Región. ‘Amei moito e fun moi amado’, dicíalle Blanco Amor en 1979 a Maribel Outeiriño: así me sentín eu tamén o pasado sábado.