Máis sobre o Ceregumil
X. L. MÉNDEZ FERRÍN, Faro Vigo 22-12-08


A lectura dun artigo espléndido de José Manuel Ponte tiro o proveito de me facer sabedor de que o Ceregumil aínda existe e ten cen anos. Para os que non o saiban: Ceregumil é un xarope reconstituínte que lle administraban aos meniños e que, ao parecer, aínda funciona no mercado farmacéutico.Nos anos vinte a trinta do século pasado había un señor de Pontedeume destinado en Ourense como inspector de escolas chamado Couceiro Freijomil. Como home de letras e investigador erudito foi persoa prolífica. Autor dunha coñecida historia de Pontedeume, a súa erudición literaria faise evidente nun diccionario bibliográfico de escritores galegos, aínda útil a pesar das inexactitudes que contén. Como apéndice da xeografía de Galicia de Carreras Candi, Couceiro Freijomil escribiu El Idioma Gallego. Na parte gramatical, este Idioma plaxia sen dó a Gramática Histórica de García de Diego e, no apartado de literatura, pasan cousas piores. Vitriólico e virulento, Couceiro Freijomil, no seu apartado de historia da literatura galega contemporánea, fala con soberbia e desprezo contra Otero Pedrayo e trata de ridiculizar a Manuel Antonio e a Álvaro Cunqueiro -digamos só isto para amosar o modo como o bon señor foi contribuindo, aínda que en negativo, a construir as nosas preferencias. Como Deus escribe dereito con liñas tortas, Couceiro Freijomil insinounos o camiño real da literatura galega do século XX á beira do cal as estatuas de Otero, Manuel Antonio e Cunqueiro representan tres divinidades olímpicas para moitos. Chufábase Couceiro Freijomil de el ser o mellor recolector de cántigas populares galegas, que foi publicando periodicamente en La Zarpa, o xornal de Don Basilio Álvarez, baixo o epígrafe "Do meu feixe".

A obsesión de Couceiro Freijomil eran os galeguistas. Dedicaba a vida a observalos (mellor, a espialos) e a procurarlles os defectos. Armou unha polémica memorábel contra a bandeira azul e branca de Galicia nos días nos que a levantaba Cabanillas chamando á insurrección. Coma, antes ca el, Leopoldo Pedreira, e logo outros que chegan até os nosos días, Couceiro Freijomil formaba parte da tropa de galegos encabreados decer mal dos galeguistas e dos nacionalistas. Trátase dun xénero, dun tipo humano, dun modelo, que se vén reproducindo desde o século XIX deica hoxe: contra Rosalía, contra Murguía, contra a Academia Galega, contra as normas ou ausencia de normas ortográficas, contra os escritores, contra o Himno, contra todo o que se mova. Hai, mesmo, elementos no mundo universitario ou xornalismo que teñen como emprego principal do seu tempo o de lle buscar os defectos aos galeguistas e aos nacionalistas. Incluso hai prestixiosos xornais hoxe cuxa liña editorial preferente consiste nunha teimosa cruzada anti-nacionalista. Lendo a Couceiro Freijomil e a outros contemporáneos mesmo semella que nós os nacionalistas sexamos moi importantes e poderosos. Por veces a envexa termina por beneficiar un mundo ao envexado.Dicía todo isto porque nos anos vinte e trinta do século XX, os galeguistas, fartos de seren molestados por unha vareixa chamada Couceiro Freijomil que non paraba de lles zoar arredor da cabeza, decidiron poñer- lle un alcume. Como os nacionalistas de antano eran moi boa xente e non sabían odiar, o alcume que lle puxeron a Couceiro Freijomil carecía de solimán e era doce. Puxéronlle "O Cergumil". Inocentes! Explícanos José Manuel Ponte que o Ceregumil sigue despachándose en farmacias.

O verdadeiro nome da Loña
Afonso Vázquez-Monxardín, La Región, 23-12-08

A cousa non ten moita ciencia que digamos. Hai moitos nomes de ríos, en masculino, que bautizan co feminino as terras por onde pasan, sexan comarcas ou núcleos de poboación. Sen sairmos da provincia temos o río Arnoia e os pementos da Arnoia, ou sexa das terras e concello homónimos. Indo para Coruña, temos o río Ulla e os viños ou queixos da Ulla. E sen sairmos da nosa cidade, hai outro topónimo case perdido que contrapuña o río Barbaña, á Barbaña, ou sexa a unha pequena valgada que ía desde a cidade de Ourense pola banda leste aos cumes da Carballeira ou montes do Seminario. Hoxe, coa urbanización intensiva, os topónimos urbanos de rúas e prazas (Erbedelo, Avda. de Portugal, etc) ou asociados á actividade humana (Praza, Polvorín, Parque Barbaña...) case acabaron coa distinción entre terra e auga, e mesmo hai xente que pensa que simplemente o nome do río sería feminino. E non tal. Serían as terras bañadas por. E o da Loña é exactamente o mesmo. O río é o Loña, con ‘ñ’ para un son palatal que, como non o había en latín, nas linguas derivadas houberon de asociar dúas letras, porque unha non había específica. Así, sabemos todos que os portugueses acabaron usando por influencia provenzal o ‘nh’, os cataláns o ‘ny’, os italianos e franceses o ‘gn’, e os galegos e casteláns a reduplicación do ‘n’, ou sexa ‘nn’, acortada en ‘ñ’ xa desde vello. O caso é que tamén se usou, antes de fixar esta nova grafía, o dígrafo -dúas letras- de ‘ni’ porque non hai cousa máis próxima á pronuncia de ‘España’ que ‘Espania’. E así, a cousa é simplemente esta.O nome do río e o nome do lugar de poboación onda a confluencia do río e Miño, só pode ser Loña. O lugar da Loña, ao pé do río Loña. Non hai lugar a dúas evolucións distintas dun mesmo étimo en tan pouco lugar. O río Loña nace nas terras de Loñoá, e no seu último tramo ábrese nun recanto fermosísimo protexido dos ventos do norte que son as terras da Loña onde se localiza unha aldea do mesmo nome. Evidentemente eu non lles invento nada. Se un colle, por exemplo, a xeografía de Risco dos anos vinte, aparece todo tal como digo. Que os veciños pasasen a querer distinguir o nome do río do lugar das casas non é estraño. De todas formas, como o lugar é tan próximo á cidade, a evolución a ‘Lonia’ sospeito se debeu máis ás xentes de Ourense nos últimos setenta anos a través dunha recuperación ‘cultista’ dunha vella forma que soaría máis fína e elegante. Pero eu creolles que estamos a tempo de non perder o nome Loña para ese fermoso lugar, sexa a Loña de Arriba -da parte de alá polo monte arriba- ou a Loña, ou sexa, a de abaixo, e para unha zona máis difusa que antigamente integraba incluso ao barrio das Lagoas, pois nos vellos papeis fálase do ‘Hospital da Loña’.En fin, vaian dar un paseo ata a ponte, que se non é xa venerable ruína é útil ponte restaurada.

Soyinka en Avilés, de Luís González Tosar (ECG. 22-12-08)

A Academia Sueca conmocionaba, en 1986, o mundo literario concedéndolle o Nobel a un nixeriano; Wole Soyinka. O premiado tiña daquela 52 anos e, alén dunha obra na que están presentes as literaturas inglesa e norteamericana, mesturadas con elementos da oralidade ioruba, a súa, era un loitador que representou, naquela altura, o cambio de orientación nas letras dun continente que xa non se recoñecía na teoría da "negritude" mantida por Léopold Sédar Senghor e Aimé Césaire. En 2001, co patrocinio da Unesco, celebramos o Día Mundial da Poesía, 21 de marzo, en Santiago de Compostela. Participaron máis dun cento de poetas, entre os que cómpre salientar dous Nobel: Derek Walcott (Castries, Santa Lucía, 1930) e Wole Soyinka (Abeokuta, Nixeria, 1934). Eran, como dixo Méndez Ferrín nas palabras de presentación, "representantes dunha xeración que abriu fendas contra o colonialismo". Soyinka propúxonos que Galicia era un bo lugar para un Centro de exportación de cultura de América Latina, África e Asia, cara ao mundo hispánico e a lusofonía. Considerábanos unha ponte para un novo modelo. Entendía, o autor de Poemas desde la cárcel, que cultura implica, ademais de identidade, intercambio. Non me estrañou ver a Soyinka participando no proxecto Niemeyer de Avilés, xunto con Woody Allen, Stephen Hawking, Vinton Cerf? traballando polo multiculturalismo. Nós, seguímoslle dando voltas aos contidos da Cidade da Cultura. E cando nos visita un Nobel, Gao Xingjian, dicímoslle que non pode vela "por seguridade". Os grandes asesores, en lugar de contactar co Pompidou, co Barbican ou co Festival de Avignon, andan á procura de rodas de carros e arados de pau; ignoran que temos un Museo do Pobo Galego exemplar. Cultura nacional, para eles, é etnografía morta.

CCOO volve a ser predicíbel
de Xosé M. Sarille, ECG. 23.12-08

Os máis novos non lembran como naceu o primeiro sindicato español. Foi o resultado dunha táctica ideada polo Partido Comunista de España, que consistía en facerse coa representación obreira dentro do sindicato vertical franquista e utilizalo a favor da clase traballadora.
Desde aquel éxito ocorreron moitas cousas, pero a que máis marcou a CCOO foi a grupusculización do PCE, a incapacidade dese partido para seguir dirixindo o sindicato. Segundo moitos CCOO conquistou a liberdade, porque rompía a correa de transmisión e actuaba por fin sen ataduras.
Mais para que as organizacións sindicais manteñan o norte, para que non muten en ovnis, en tinglados impredicíbeis, é necesario posuír un modelo social de referencia e ter principios ideolóxicos con máis horizonte que o do laboralismo e o propio embigo. Un proxecto de futuro cara ao que camiñar, sexa de raíz socialista, católica, nacionalista, comunista ou de calquera outra familia política.
Co paso dos anos esa falta de ancoraxe acabou notándose en CCOO. O secretario xeral saínte, José María Fidalgo, é un estraño colaborador de FAES, a fundación de José María Aznar; simpatizou coa teoría da conspiración do 11 M e fixo declaracións tremendas, con posicións abertamente dereitistas e patrioteiras sobre a xeoestratexia de España no escenario internacional.
Fidalgo estivo moi preto de Aznar. Era un elo activo desa cadea transversal do nacionalismo español intolerante, fabricada polo expresidente, que seguía por Rosa Díez, o Defensor del pueblo, Bono, Ibarra e remataba nel mesmo.
O escándalo de María Jesús Paredes apareceu nos xornais haberá un ano. Acusaban á principal dirixente da federación de banca de enriquecerse grazas aos favores dos banqueiros. Varios dirixentes da dereita comentaron despois de participar ela nunha conferencia económica do PP, que sería unha excelente candidata dese partido. Paredes é unha das principais colaboradoras de José María Fidalgo,
Fernández Toxo, o novo secretario xeral, quere virar á esquerda, centrarse na defensa dos traballadores e respectar o pluralismo identitario. Que lle dure o vento na popa.

Agradable xornada

A do domingo pasado en Baiona. Convidáronos os amigos Pepe Trebolle e a súa dona Mary Loly. E tamén veu, no seu coche, Afonso Monxardín. Estivemos no piso de Pepe e dona, con excelentes vistas ó mar, e fomos xantar a un restaurante no montiño que rodea Baiona: só as vistas, excepcionais e coas Cíes en primeiro plano, xa alimentaban. Pero ademais comemos moi ben, todo estaba estupendo, pero a robaliza ó sal foi antolóxica (só en Fisterra comémola doutra vez tan rica, da man do amigo Modesto). Excelente tamén a ensalada de bacallau que nos recomendou Mary Loly, e as navallas, ameixas, etc.
Pola tarde houbo tempo para un café no Parador e subir ó cume do monte para contemplar, a ollos case de paxaro, toda a liña costeira e as rías ata Ribeira e o monte da Curota, grazas a un día de sol que se agradece ben nestas datas.
Unha xornada moi agradable, sen dúbida. As fotos son de Trebolle e da súa dona.

UNHA FAMILIA LITERARIA
Marcos Valcárcel, A NOSA TERRA decembro 2008

O escritor catalán Joan Perucho era como da familia. ¿De que familia? Refírome a unha gran familia literaria, a dos autores de literatura fantástica ou marabillosa nas diferentes linguas peninsulares. Isto é, sen dúbida, a familia de Álvaro Cunqueiro, co “Merlín e familia” á cabeza, pero tamén de Pere Calders, de quen Xerais traduciu, en 1985 e da man de Xavier Rodríguez Baixeras, as súas deliciosas “Crónicas da verdade oculta”. Unha longa familia que nas literaturas europeas enseñora Italo Calvino e na que poderían formar autores galegos como o Carlos Casares de “Os escuros soños de Clío” ou o Xosé Miranda de “As mans do medo”. Tamén, a longa descendencia literaria de Borges e Cortázar e de todos os que cren, con Hölderlin, que o home é un deus cando soña e un mendigo cando pensa. A mesma familia de Marcovaldo e do Barón Rampante, do cabaleiro Kosmas e da dama Exeria, do xudeo Xacobe, do alquimista Caaveiro e das sereas do señor literario de Mondoñedo. Perucho foi tamén amigo de Casares, creo que estiveron xuntos de viaxe en Rusia e o catalán dedicoulle un fermoso artigo elexíaco cando a morte do escritor ourensán.
Os especialistas consideran que a literatura fantástica en España ten un momento fascinante en 1957, ano auroral en que saen “Las crónicas de Sochantre” de Cunqueiro e o “Libro de caballerías” de Perucho. Ambos autores entenderon a literatura como gozo e paixón pola vida, por unha vida capaz de superar as marxes estreitas e anodinas da realidade. E ámbolos dous tamén chantaron as súas raíces no amor apaixonado ós libros: de Perucho, que xa non podía ler nos seus últimos tempos, contan os seus amigos que seguía a mercar libros só para poder acaricialos e ulilos.
Creadores de vidas apócrifas, de mitos e mundos surreais (“o fermoso das cousas é que sexan inexplicables”, dicía Perucho) é un gracioso paradoxo que o escritor catalán, falecido en outubro do 2003, fose xuíz na súa vida oficial: nin sequera un emprego tan a ras de chan lle impediu voar ata os horizontes infinitos da mellor literatura.

Antroponimia sindical
Afonso Monxardín, GALICIA HOXE 23-12-08

Xa sei que ha parecer pouco científico pero é o que hai. O día que me decatei que a persoa que levaba o mantemento da calefacción da casa se apelidaba tizón e que o banqueiro máis rico e con menos escrúpulos de España era botín dei en cismar no tema.
Partimos do terreo común aceptado nos estudos de antroponimia que indica que os apelidos na maioría dos casos son declaracións de filiación ou descendencia (os Fernández, fillos de Fernando, por exemplo), de terra de orixe (galego, franco, outeiriño), de oficio, profesión ou similar (conde, besteiro), ou fosilización de alcumes que poden responder a caracteristicas físicas (crespo, grande, rubio, delgado) ou apostas a determinados animais ou plantas (raposo, coello, carballo, toxo). Máis ou menos.
Claro que por iso dos tradicionais, pracenteiros e produtivos apareamentos home muller e dos misterios do xene dominante pode haber xente que entre en contradición directa co seu apelido, ou sexa delgados gordos, rubios morenos, raposos inxenuos ou toxos suaves.
En Ourense aínda botamos unhas risas cando hai case dous anos nomearon delegado de Medio Ambiente ao señor Fumega Piñeiro e pensamos moitos se estariamos predestinados polos apelidos ou se estes eran unha consecuencia da historia.
En calquera caso, é simpático pensar que algo pode haber. Vexamos o sindicalismo, por exemplo. O secretario xeral da CIG chámase Seixo e sería a dureza, o combate. E no último congreso de CCOO, eu espectador externo e diletante, vía tamén un combate antroponímico oculto. Unha cuestión de onomástica persoal. O señor Fidalgo nos últimos anos creo que se portou co que representaba no encontro: fidalguía, amabilidade, seriedade, bonhomía e varias outras cualidades que é positivo adornen un sindicalista en época de crise e de non crise. Pola súa banda, o señor Toxo representaría unha reacción sindical máis defensiva, dura e tradicional en época de problemas: a intención de "picar" e "facerlles a vida incómoda" aos que se acheguen con intencións diversas ás defendidas por el e mais polo sindicato.
Confiamos na sabedoría do ferrolán Toxo para combinar os seus espiños simbólicos coas non menos simbólicas flores que nós nomeamos chorimas, coa flexibilidade e estabilidade da planta e coa fidalguía de quen o precedeu. Mágoa que o abrazo fose imposible. Non porque puidese picar ao fidalgo senón porque lle había meter o nariz no embigo.

A palabra de Laxeiro

andoliña 23-12-08

Entre os dez ou quince grandes xenios que nos deixou a Galicia do século XX, sen dúbida hai un lugar merecido para o pintor Laxeiro, do que este ano se celebra o centenario do seu nacemento. E con ese motivo o escritor Carlos G. Reigosa recupera unha entrevista co artista, realizada en 1983 e publicada co título Laxeiro por si mesmo (Xerais). Nas palabras que recolleu Reigosa está o mellor Laxeiro conversador, home de fantasía e imaxinación, creador dun vitalismo insuperable que se reivindica, ós seus 75 anos, como un máis dos pintores novos. Sempre aprendendo, como no debuxo de Goya.
A entrevista quedou inconclusa e o certo é que sabe a pouco: gustaríanos seguir a escoitar a palabra do xenio. O volume compensa esa eiva rescatando cartas e lembranzas de Laxeiro, a través dalgúns amigos. Tamén con textos críticos de Xosé Antón Castro, Antón Patiño e Leopoldo Nóvoa e fotos e obras: o primeiro dos traballos citados é unha boa síntese da evolución das liñas estéticas do artista.
Porque houbo moitos Laxeiros e todos moi grandes. Logrou conquistar unha voz propia. E por iso merece estar, como di Reigosa, nas grandes pinacotecas do mundo da arte contemporánea.