UN MISTERIO A DESVEAR ARREDOR DE DON FRANCISCO FERNÁNDEZ DEL RIEGO
Marcos Valcárcel (*)
Moi boas tardes
É para todos nós unha honra o feito de poder contar hoxe coa presencia de don Francisco Fernández del Riego, presidente da Real Academia Galega, para inaugurar este ciclo dedicado a Afonso Daniel Rodríguez Castelao no 50 aniversario da súa morte no exilio americano. E afirmo que é unha auténtica honra porque don Paco del Riego non só forma parte da historia da Galicia contemporánea, senón que de certo é fío conductor de todos aqueles sucesos que definiron a evolución do noso país neste século que agora remata. A voz de don Paco del Riego encarna, así, a imaxe e visión da Galicia que merecerá ser relembrada no século XXI: a Galicia encarnada por homes e mulleres que marcaron o seu paso polo mundo na aposta polos valores máis perennes da nosa persoalidade, a Galicia da democracia, da paz, do recoñecemento da propia identidade, da loita en defensa do noso idioma e da nosa cultura e da visión de Galicia como célula de universalidade, preciosa definición aínda non superada que acuñou o Partido Galeguista nos anos trinta.
De seguro non é este o momento para referir, de xeito minucioso e atinado, a ampla e coerente biografía de don Paco del Riego, nacido un 7 de xaneiro do ano 1913 en Vilanova de Lourenzá, na costa luguesa. Pero si debería dicir que estamos ante unha figura dunha talla ética e dunha formación cultural comparable a personalidades como Manuel Murguía, Ramón Otero Pedrayo ou o mesmo Castelao que hoxe nos convoca a todos: non é retórica afirmar, e o tempo encargarase de demostralo, que a súa aportación ó noso tempo non desmerece do exemplo dos grandes mestres ós que citei.
Hai arredor da fonda personalidade de don Paco del Riego un misterio insondable que quero expór agora á consideración de todos. Creo eu que, como sucedeu con Otero ou con Castelao, non é un senón varios don Pacos del Riego os que van deixando na biografía da Galicia do noso século un milladoiro de realidades e achegas culturais. Creo eu que un deses Paco del Riego foi o mozo universitario, a militar nos Ultreyas, leda aventura xuvenil de ecos patrióticos, ou nas Mocidades Galeguistas, saiva nova para vivificar as ponlas do vello carballo dun país forxado ó longo dos séculos. Sería quizais outro mozo co mesmo nome o que andaba a escribir nos xornais e revistas galeguistas e republicanos, a participar nos mitins en pro do Estatuto de Autonomía ó carón de Castelao e Otero Pedrayo, a facer frolecer as mellores flores do que hoxe coñecemenos como Xeración Nós, pensamento ó servizo da construcción da nosa identidade. E aínda outro mozo co mesmo patronímico andaba daquela nas lerias do Seminario de Estudios Galegos, na constitución da alianza trinacional Galeuzka, nas charlas da semana cultural galega do Porto, impulsando publicacións do prestixio do semanario de esquerdas “Ser”, do boletín de estudios políticos “Alento”, do “Guieiro” das Mocidades Galeguistas e unha chea de empresas culturais semellantes. A un deses Paco del Riego metérono na roda destructora das depuracións que o réxime franquista promovía contra aqueles que cometeron o grave pecado de ser galeguistas e republicanos. Fixérono chamarse Francisco Fernández para poder dar clases na privada, en condicións ben difíciles, pero ignorando que don Paco non renegaría dos seus ideais nin de levar a cabo todas as tarefas necesarias sinaladas polos guieiros en Buenos Aires ou en Trasalba. Velaí tedes a outro don Paco nos anos do Partido Galeguista clandestino, como “obreiro” cheo de ilusións a poñer en marcha a Editorial Galaxia ou a Fundación Penzol, esforzo xeneroso, día a día, libro a libro, carta a carta, para erguer un templo da memoria adicado á nosa cultura.
Velaí tedes a algúns deses moitos don Paco del Riego, sempre en primeira liña, sempre coas mans abertas para loitar pola nosa cultura, a botar a andar revistas como “Grial”, as emisións en galego da BBC londinense ou os centos de colaboracións en medios do exilio e da prensa galeguista na América. Mesmo cando foi preciso algún destes don Paco tivo que ocultarse tras de seudónimos literarios como Salvador de Lorenzana, Cosme Barreiros, Adrián Solovio ou Adrián Soutelo. Algún deses posibles don Paco debeu ser o autor de obras xa clásicas como “Cos ollos do noso esprito” (1949), “Galicia no espello” (1954), “Letras do noso tempo” (1974) e un longo abano de libros, máis de trinta volumes de rigorosa análise e elegante erudición crítica, ademais de milleiros de artigos en todo tipo de publicacións. Mentres tanto, outro don Paco debía animar ós nosos escritores a proseguir a súa obra –Blanco Amor, Cunqueiro, Celso Emilio...- e andar a reafirmar os contactos co galeguismo no exilio americano, a botar unha man na fundación en agosto de 1964 do Partido Socialista Galego, ave fénix dun nacionalismo rexurdido con novos azos mirando a Europa e apostando pola plena democracia negada polo réxime, mesmo a viaxar ata Alemaña para participar, con Salvador Rey e Ramón Piñeiro, en xuntanzas democráticas como convidados dos movementos socialista e sindical da República Federal.
Cabe aínda a posibilidade de que sexa outro máis don Paco o que preside hoxe con acerto a Real Academia Galega, como símbolo da forza da vontade e do esforzo para sumar os consensos necesarios na revitalización da loita cultural, ou o que segue a agasallarnos coas súas conferencias, artigos e volumes como “O río do tempo” ou os recentes adicados á Xeración Galaxia e ó epistolario de Ramón Piñeiro, sempre coa mente lúcida e a memoria intelixente e necesaria para seguir, para afortalar as raíces da nosa cultura nacional.
Cabería quizais pensar que todo o dito é un exercicio de retórica dun presentador ocasional, pero, de ser así, coincidirán vostedes comigo en que quedaría sen desvear o misterio anunciado arredor de don Francisco Fernández del Riego: ¿cantas personalidades pluriformes, cantas capacidades valiosas e esforzos xenerosos, canto valor en lealdade galeguista e bonhomía poden coller no reducido físico dunha soia persoa como don Paco?
Resolto ese misterio, quero rematar finalmente cun pequeño agasallo que sei que don Paco estimará na súa modesta realidade. Porque sucede que un deses don Paco del Riego colaboraba adoito na prensa republicana e galeguista ourensá dos anos 30, moi especialmente no semanario “Heraldo de Galicia” e tamén nas páxinas literarias de “La Región” que coordenaban os poetas Manuel Luís Acuña e Xoán Luís Ramos. Dese don Paco logramos reunir uns cantos artigos que falan no galeguismo máis auténtico daquela hora. Falan dun galeguismo atlántico e euiropeo que busca un lugar para Galicia na comunidade galaico-portuguesa-brasileira e un posto preeminente no concerto dos pobos atlánticos e celtas. Falan da necesidade de impulsar forzas políticas propias e chaman á xuventude a formar nas Mocidades Galeguistas para crear outro futuro. Falan da ameaza do fascismo unitarista e do dereitismo retrógrado que nega as culturas nacionais do Estado español, triste presaxio logo cumprido con música de fondo de tambores militares. Piden o voto nas eleccións de 1933 para don Ramón Otero Pedrayo, deputado galeguista e católico, a mellor voz para defender en Madrid o “esprito político e a forma cultural da nova Galicia”, tema sobre o que don Paco deu unha longa conferencia en 1933 logo reproducida no “Heraldo de Galicia”. Aquel mozo de 20 anos, que escribía tamén do lirismo dos trobadores nos nosos Cancioneiros ou do significado melancónico do solpor no Pórtico da Gloria, debeu ser o mesmo mozo que a finais de novembro de 1933 enchía o Teatro Principal en Ourense, entre aplausos clamorosos para Otero Pedrayo, Alexandre Bóveda e aquel xove estudiante universitario cheo de ilusións e forzas para construír unha outra Galicia.
Voulle facer entrega ó don Paco del Riego presidente da Real Academia Galega deste dossier sobre aquel mozo ilusionado dos seus 20 anos mozos, porque comprobo finalmente que no corazón xeneroso do don Paco que hoxe nos vai falar de Castelao vibra aínda latexante, chea de vida e memoria fructífera, o mesmo mozo que noutrora dirixía as Mocidades Galeguistas e que mal sabía daquela que, pasados bastantes anos, a súa figura ía entrar, de forma merecida e inevitable, no reducido abano dos auténticos “bos e xenerosos” que nos enriquecen cada día coa súa experiencia e xenerosidade.
(*) Presentación de don Francisco Fernández del Riego en Ourense, antes de pronunciar a súa conferencia “Castelao no seu tempo” o 17 de outubro do ano 2000 no centro cultural Simeón.
Algúns artigos de don Paco del Riego na prensa ourensá dos anos 30:
- “Os galeguistas: atrántecos i europeos”, Heraldo de Galicia, 6-II-1933
- “Fascismo e unitarismo”, Heraldo de Galicia, 22-V-1933
- “Galicia e os Partidos Políticos”, Heraldo de Galicia, 3-VII-1933
- “Os galeguistas ante as eleicións”, Heraldo de Galicia, (sen data)
- “Avangardas. As mocedades galeguistas”, Heraldo de Galicia, 4-IX-1933
- “Galleguismo sentido de europeidad”, Heraldo de Galicia, 2-X-1933.
- “Dereitismo retrógrado”, Heraldo de Galicia, 6-XI-1933.
- “Mensaxe de adhesión”, Heraldo de Galicia, 20-VIII-1934.
- “A derradeira imaxe das ausencias”, La Región, xullo 1933
- “Grandioso mitin el sábado en el Principal”, Información, Heraldo de Galicia, 20-XI-1933.
- “Brillante conferencia pronunciada en el Partido Galleguista por el ilustre escritor D.Francisco Fernández del Riego, sobre el tema “Esprito político e forma cultural da nova Galicia”, publicada no Heraldo de Galicia, 7-II-1934, 12-II-1934, 26-II-1934, 5-III-1934, 12-III-1934.
- “O lirismo nos Cancioneiros”, La Región (Viernes Literarios) 7-VII-1933.
Entradas
Hace 5 días
5 comentarios:
(I)
Un longo exilio interior
Algúns dos que asinan no libro de honra apartaron a Del Riego da dirección de Galaxia
GUSTAVO LUCA 03/12/2010 (EL PAÍS)
Nas páxinas do libro de honra de Paco del Riego instalado na porta do tesouro das letras da Penzol, as palabras máis repetidas foran sacrificio, compromiso, xenerosidade e Galiza. O pergameo tamaño folio ben poderia ser proclamado ramo de ouro do consenso pois reconcilia, no tempo breve do secado da tinta, a reos da Lei de Partidos co mesmísimo presidente da Xunta de garavata azul bandeira.
O lóstrego de concordia ha ser, antes de máis, mérito de humanidade do home recordado e homenaxe rendida a seus tantos anos de Caupolicán coa carballa das cen ponlas ao lombo. Endebén, moitas das mans que ora riscan o papel de barba sobre facistol de cerimonia non poderán, no afogo dun salaio traidor, negar que votaran a partir de 1979 apartar a Del Riego de responsabilidades dentro do grupo Galaxia.
Se esta decisión non apareceu nunca recoñecida publicamente como purga ou ostracismo foi porque o exiliado reservou a súa queixa en beneficio da causa. Que se recorde, só Valentín Paz Andrade, grande amigo e correlixionario de Del Riego, denunciara nas páxinas d' A Nosa Terra (1987) a reclamación de inconstitucionalidade da Lei de Normalización Lingüística por parte de García-Sabell. O principio de "non pór chatas á obra en tanto non remate", o menos moderno e dialéctico que nos deixara Castelao, funcionou como unha omertá sublime que negaba a importancia política de calquera incidente: o abrazo do fraguismo por parte dun grupo de fundadores de Galaxia, por exemplo.
Del Riego entendeu a accidentalidade política do Partido Galeguista como un dereito a militar na esquerda. Compañeiros e, non por iso menos amigos, coma Álvaro Cunqueiro, traducian o principio de "non partidismo, non electoralismo" de Ramón Piñeiro coma unha identificación entusiasta con Ramiro de Maeztu. En 1983, na Feira do Libro de Vigo, o autor de Poemas de Si e de Non negábase a entrar, para asinar exemplares, nunha caseta que fora previamente ocupada por Marcelino Camacho: "Terán que desinfectala antes", reclamaba Cunqueiro. A 20 metros de distancia, Del Riego, ignorante do arrebato fascista do seu amigo, conversaba animadamente con Camacho e os compañeiros de CC OO.
Os franquistas meteran dúas veces a Del Riego na cadea. A primeira recén rematada a guerra, baixo acusación de colaborar co PCE; a segunda, nos primeiros anos cincuenta por colaborar coa prensa do exilio. Na porta da cadea de Vigo agardaba a saida de Del Riego un mangado de falanjos que houberan de deixalo por morto despois dunha interminabel sesión de tortura. Parece que levaba razón Xaime Illa Couto (o seu amigo e cofundador de Galaxia con Ramón Piñeiro) nun verso no que o define como construído en pedra.
A súa ficha de separatista de esquerdas habia causarlle catástrofes interminábeis coa policía franquista, sen o grupo de Piñeiro, tamén represaliado, sentirse por iso menos conservador, senón máis ben beneficiado pola sona de resistente de Del Riego. Pola contra, os problemas da máquina non partidista para reinar en política ideada por Ramón Piñeiro chegaron para o activísimo director de Galaxia ao regresaren os partidos, ao cabo dunha reforma política que compensaba aos gañadores da guerra e mal perdoaba a vida dos resistentes.
e (II)
No remate da ditadura, a Rede Galaxia é de feito o excelente Ministerio de Cultura dun país independente: os traballos de Hércules de Del Riego integraran o exilio, a resistencia interior e o recordo antolóxico da vella lingua, en forma de excelentes manuais, o primeiro éxito editorial dun país en que as editoriais e as bibliotecas estaban perseguidas dende Fernando VII; o prestixio da Biblioteca Penzol, gobernada polo home de pedra en solitario, chegaba ben máis lonxe que o da Facultade de Letras de Compostela.
Así foi que mentres as institucións de cultura de todo o Estado batían as selvas do exilio na procura de persoas e institucións que lles puidesen prestar lexitimidade, o partido non partidista de Ramón Piñeiro inauguraba o futuro mediante o exilio do seu máis conspicuo heroe, Del Riego.
Debe ser recoñecida a complexidade do propósito de facer invisíbel unha personalidade enorme coma a do primeiro diretor de Galaxia. O primeiro pretexto para xustificalo foi unha cuestión de idade, argumento que mal casa coas públicas gabanzas, na hora da súa morte, de quen había de gobernar con gran dignidade a Biblioteca Penzol 30 anos máis. O segundo foi unha sonada rifa pola nova normativa que superaba as normas gramaticais elaboradas por Otero Pedrayo e Del Riego nos primeiros sesenta. Del Riego via a dialectalizacion chegar baixo capa da fidelidade á lingua falada que defendía Constantino García dende o Instituto da Lingua Galega.
A revista Grial explicaba, por fin, a verdade do asunto en letra impresa ao se botar en salto olímpico sobre a pía da posmodernidade. Ningunha proposta editorial poderia situarse con máis precisión xeométrica no antagonismo dos cen números precedentes dirixidos por Del Riego que a nova liña editorial. A defensa rexa da interculturalidade, aparentemente ignorante da violencia do poder contra a cultura propia, procuraba desenganar aos lectores do Grial de todo o discurso anterior. O aumento da presión recolonizadora nun contexto de guerra interimperialista, cos prismáticos enfocados nas reservas de recursos naturais e humanos, precisaba esta non tan nova doutrina. A ideoloxia posmoderna é funcional aos intereses imperialistas, interesados en riscar as defensas culturais que estorban a globalización. Carlos Casares, novo diretor de Galaxia e herdeiro político de Piñeiro, facía gabanza pública de Gianni Vatimo, introdutor en España da fin dos fundamentos consistentes (nada novo, o fin das ideoloxias de Fernández de la Mora) e das crenzas verdadeiras. O pensamento feble.
Alguén tan laico e distante das socializaciós burguesas e ritos católicos coma Paco del Riego deixou expresa e resoltamente descartadas as honras fúnebres. En fatal continuidade do seu interminábel exilio interior, foi sermoneado en ausencia por un bispo mentres nos reclinatorios de honra dunha misa de funeral botáballe un responso o mesmísimo conselleiro de Educación que lle houbera de tirar o sono durante as derradeiras horas. O xenio de Del Riego.
No remate da ditadura, a Rede Galaxia é de feito o excelente Ministerio de Cultura dun país independente: os traballos de Hércules de Del Riego integraran o exilio, a resistencia interior e o recordo antolóxico da vella lingua, en forma de excelentes manuais, o primeiro éxito editorial dun país en que as editoriais e as bibliotecas estaban perseguidas dende Fernando VII; o prestixio da Biblioteca Penzol, gobernada polo home de pedra en solitario, chegaba ben máis lonxe que o da Facultade de Letras de Compostela.
Así foi que mentres as institucións de cultura de todo o Estado batían as selvas do exilio na procura de persoas e institucións que lles puidesen prestar lexitimidade, o partido non partidista de Ramón Piñeiro inauguraba o futuro mediante o exilio do seu máis conspicuo heroe, Del Riego.
Debe ser recoñecida a complexidade do propósito de facer invisíbel unha personalidade enorme coma a do primeiro diretor de Galaxia. O primeiro pretexto para xustificalo foi unha cuestión de idade, argumento que mal casa coas públicas gabanzas, na hora da súa morte, de quen había de gobernar con gran dignidade a Biblioteca Penzol 30 anos máis. O segundo foi unha sonada rifa pola nova normativa que superaba as normas gramaticais elaboradas por Otero Pedrayo e Del Riego nos primeiros sesenta. Del Riego via a dialectalizacion chegar baixo capa da fidelidade á lingua falada que defendía Constantino García dende o Instituto da Lingua Galega.
A revista Grial explicaba, por fin, a verdade do asunto en letra impresa ao se botar en salto olímpico sobre a pía da posmodernidade. Ningunha proposta editorial poderia situarse con máis precisión xeométrica no antagonismo dos cen números precedentes dirixidos por Del Riego que a nova liña editorial. A defensa rexa da interculturalidade, aparentemente ignorante da violencia do poder contra a cultura propia, procuraba desenganar aos lectores do Grial de todo o discurso anterior. O aumento da presión recolonizadora nun contexto de guerra interimperialista, cos prismáticos enfocados nas reservas de recursos naturais e humanos, precisaba esta non tan nova doutrina. A ideoloxia posmoderna é funcional aos intereses imperialistas, interesados en riscar as defensas culturais que estorban a globalización. Carlos Casares, novo diretor de Galaxia e herdeiro político de Piñeiro, facía gabanza pública de Gianni Vatimo, introdutor en España da fin dos fundamentos consistentes (nada novo, o fin das ideoloxias de Fernández de la Mora) e das crenzas verdadeiras. O pensamento feble.
Alguén tan laico e distante das socializaciós burguesas e ritos católicos coma Paco del Riego deixou expresa e resoltamente descartadas as honras fúnebres. En fatal continuidade do seu interminábel exilio interior, foi sermoneado en ausencia por un bispo mentres nos reclinatorios de honra dunha misa de funeral botáballe un responso o mesmísimo conselleiro de Educación que lle houbera de tirar o sono durante as derradeiras horas. O xenio de Del Riego.
Coñecendo a Gustavo, enténdese que escriba esas sandeces...
Del Riego non torpedeou a Lei de Normalización lingüística desde o seu cargo de delegado do goberno español en Galicia (e presidente da RAG!), nin fixo corenta anos de culturalismo para entrar a gallope no PSOE e logo recuncar como presidente do consello da Cultura Galega co PP, nin lle poñía boa cara ao fraguismo, para seguir subvencionado, aínda que os criticase por detrás.
Publicar un comentario