MOVERSE NA SOMBRA, de Luis Paradelo

Todo escritor ou escritora que se adica á literatura con auténtica paixón aspira a que a súa obra revele un valor perdurábel, escribir sen esa ambición é un mero exercicio de distracción. Se lle retiramos a pretensión artística á escrita saímos da literatura e adentrámonos na cultura do simulacro. Ineludibelmente a honestidade do escritor vai anoada a esa pretensión de durabilidade que atopa hoxe serias dificultades nunha sociedade que consume todo tipo de produtos acelerada e indiscriminadamente. Precisamente esta indistinción é hoxe unha das maiores ameazas que se cernen sobre a literatura.
Edítanse gran cantidade de libros, auténticos simulacros de cultura, apuntes do que poderían ser novelas con máis adicación e algo de sorte. Promociónanse indistintamente a narrativa liviá xunto coas máis serias incursións intelectuais, resultando un “totum revolutum” que distancia e dana os dous cabos do sistema literario, o lector e o autor. A confusión provén dunha industria cultural que introduce o beneficio como único criterio discriminador e soberano, eclipsando toda avaliación propiamente literaria. Con estas prácticas non cesa de aumentar o desconcerto no mercado do libro, terxiversándose función e valor.
Non se pon en dúbida que a literatura de masas aproximou á lectura a millóns de persoas, pero deducir dese logro un alto mérito literario sería unha temeraria estulticia. Que un libro teña gran número de lectores non é indicio de baixa calidade, pero desde logo non garante o seu valor estético.
Nunha sociedade tan monetarizada como a nosa aquelas publicacións que obteñen mellores resultados de venta son obxecto da máxima atención, adicándoselles todos os recursos para optimizar beneficios, mais tanta luz focalizada nunha parte produce necesariamente sombra noutra, entramos na zona escura da literatura onde abondan autores inxustamente ignorados, silenciados e onde o esforzo non encontra aparente compensación. Zona de desasosego na que se vive á intemperie e a onde, ás veces, chega o alento para proseguir da man de escritores como Milán Kundera quen, no seu último ensaio “Le Rideau”, recupera a vella acepción do autor como explorador de novos territorios que agregar ao mapa.
A arte é pois ese relato do descubrimento de novas rexións da existencia humana que se engade aos anteriores, nun proceso no que a valía estética xerarquiza os achadegos evitando que a historia se convirta nunca caótica acumulación de obras sen relacion entre elas.
Milan Kundera defende a especificidade da novela como xénero, argumentando a súa autonomía respecto das ideoloxías, da ética, da filosofía … e observando que “na novela quédanos o último observatorio desde onde podemos abarcar a vida humana como un todo”, e acércanos a ese todo, “A vida humana como tal é unha derrota, o único que nos queda ante esa irremisíbel derrota que chamamos vida é intentar comprendela… Non é a insignificancia un dos nosos grandes problemas?”, e mostra a fotografía do novelista que se orienta por estas paraxes descubríndonos “un desertor que se volve pouco grato, condenábel, emparentado cos cobardes e traidores”.
De entre estas pouco esperanzadoras perspectivas descritas por Kundera xurden interrogantes. Que haberá de compensatorio para que pague a pena ese esforzo por aproximarse a unha realidade desilusionante, nada evasiva das decepcións, frustracións e sofrimentos cotiáns, que pode con facilidade acarrearlle ao novelista toda unha serie de inconvenientes, obliteracións, ninguneamentos e olladas soslaiadas desde o poder, sobre todo cando se observan as xenerosas gratificacións á cultura do entretemento?. Non sería mellor para os autores tentar esa outra sorte menos esixente, onde o manexo das claves do mercado pode algún día sorprendelo gratamente?. Cal é o segredo desta elección teimosa, na que algúns escritores persisten?, acaso un fracaso irreversíbel da súa vida, unha amargura crónica, unha monstruosa inxenuidade, ou acaso ocultan así a súa incapacidade para vivir?. Pode que si, que algo disto haxa pero estou persuadido de que os motivos máis poderosos son outros.
Ir a alma das cousas, como dicía Flaubert e subraia Kundera, adentrarse en campos descoñecidos da existencia humana, situarse no límite do real e asomarse, procúranos unha grande compensación porque obtemos experiencia. Vivir unha experiencia implica introducir unha excepcionalidade no noso transcorrer ordinario, pórse momentaneamente nunha situación, previa a todo o que poidamos dicir ou reflexionar sobre esa vivencia. O carácter común a “facer unha experiencia” é atoparse co inesperado, sexa un erro ou un acerto, no que o coñecido se presenta como acontecemento que anova o noso ser no mundo. Se o que buscamos son experiencias estéticas temos que esixirlle ao artista que a súa obra nos abra a esa excepcionalidade, que non nos ofreza un resultado repetitivo. A historia da arte, a diferencia da humana, non tolera repeticións.
Pero o que funciona no mercado é a copia e a imitación, que carece de novidade, de experiencia. O que ofrece a industria do ocio son compulsivas repeticións, revivals, versións, onde todo é practicamente previsíbel. Pola contra as auténticas obras de arte sorprenden e subvirten o sentido común de quen as percibe, que ve raptada a súa autonomía por un tempo que logo recupera a través da reflexión sobre o acontecido, recoñecendo os poderes da obra e a súa incapacidade para dispor dela ao seu antollo.
A verdadeira compensación para un escritor non é outra que ese poder que lle confire asomarse aos límites para abrir un mundo ficticio desde onde mirar a atrocidade do noso, creando expectativas de comprensión como remedio á renuncia ao mundo, á repetición e ao secuestro da experiencia. Porque esa vivencia desminte que só sexamos o que crimos ser até ese momento, nesa vivencia aceptamos que tamén somos o que nela descubrimos e o que en adiante agardamos, reconciliación ao fin, de nós mesmos entre os demais, na natureza… unha promesa.
Milan Kundera é un novelista de éxito recoñecido internacionalmente, mais que ocorre na Galiza cos escritores que orientan a súa produción literaria por estas paraxes existenciais?, que buscan a experiencia en territorios sociais omitidos pola oficialidade, de onde emerxen obras e discursos molestos ás rutinas sociais?, que procuran a universalidade nas raíces da súa obra e que observan como a lingua na que escriben non ten garantía de existir en corenta anos?. Zona de sombra.
Apartados da luz escritoras e escritores galegos fermentamos na imaxinación novas obras, aillados, ocultos á intensidade dos focos da industria cultural, inmersos na promesa que a arte nos manifesta e correndo un grande risco. Se a escuridade nos cobre por completo acontecerá o naufraxio onde xa non cabe a esperanza porque desaparece a experiencia e a posibilidade de manter o drama co mundo, afogando a promesa. Por iso hai que moverse na sombra, romper o aillamento, falar de nós mesmos, referirnos os uns aos outros e dialogar coa literatura mundial, puxar para que se distinga entre a literatura de entretemento e a de calidade, e para que se recoñeza que esta ten o seu público, que merece un trato diferenciado e que non hai por que entrar en salvaxe competencia. Na sombra os escritores tecemos redes para capturar lectores, únicos e redentores, mais non é posíbel na escuridade total, é preciso algo de luz. Por iso é tan importante que a emerxente industria cultural galega saiba distinguir diferentes gamas de consumo, evitando asfixiar cunha torpe mediación estes lectores e lectoras, alérxicos por intelixencia a miméticas estratexias de promoción.