Cen anos de historia cultural
1933: Esplendor dos poetas
02.09.2006 (Galicia Hoxe)
Se o ano 1932 foi o gran ano das revistas culturais (nacían Cristal, Yunque, Resol), o de 1933 foi sen dúbida excepcional na produción lírica. Novos poetas, todos moi mozos, dábanse a coñecer nesas datas con libros fundamentais na historia da nosa literatura, moitos deles enmarcados no movemento das vangardas galegas. Por exemplo, Álvaro Cunqueiro, que no mesmo ano daba a coñecer os Poemas de sí e non e máis Cantiga nova que se chama riveira, este na estética neotrobadoresca. Ao mesmo tempo publicaba os seus primeiros poemas na revista Nós e noutras culturais como Resol. Torrente Ballester contaba que o de Mondoñedo escribiu Cantiga nova... nunha taberna de Compostela, retirado do grupo de amigos, en tres ou catro horas: tal era a súa xenialidade. Tamén son de 1933 os poemarios Corazón ao vento, de Aquilino Iglesia Alvariño; Codeseira, de Xesús Crecente Vega; Nao senlleira, de Fermín Bouza Brey e Fírgoas, de Manuel Luís Acuña, o único libro editado en vida deste autor, reivindicado nos últimos anos como unha peza imprescindible da poesía do tempo das vangardas. A esta floración esplendorosa aínda hai que engadir a aparición da revista poética Papel de Color, en Mondoñedo e da man de Álvaro Cunqueiro, e de poemarios como Con prisma azul, do militante ourensán das mocidades galeguistas Xosé Luís Parente; e O poema da Cruña, de Xosé Rubinos (Ed. Nós).Tamén se publican en 1933 obras como o Vocabulario castellano-gallego das Irmandades da Fala; El negrero, de Lino Novás; Ribadeo antigo, de Francisco Lanza; o fundamental Ensayo histórico sobre la cultura gallega (Ed. Nós), de Otero Pedrayo; Los hermanos Eans Mariño, poetas gallegos del siglo XIII, de Armando Cotarelo Valledor; o ensaio A prol do Estatuto, de Manuel Banet Fontenla, candidato do Partido Galeguista nas eleccións a deputados dese ano; Breviario de autonomía, de Ramón Villar Ponte, folleto divulgativo da posición oficial do PG ao respecto; Indice cultural e artístico do Renacemento galego, de Fernández del Riego; Regionalismo, nacionalismo y separatismo, de Xoán Xesús González, ou o breve ensaio de Vicente Risco na revista Nós, “Nós, os inadaptados” e o colectivo Terra de Melide, das xeiras do Seminario de Estudos Galegos. Pola súa banda, Castelao deseña, con Bartolozzi e Lazano, os decorados das Divinas Palabras, de Valle-Inclán. Como se pode observar abundan as obras de propaganda galeguista, pois 1933 foi un ano de intensa propaganda do Comité Central pola Autonomía Galega (logo a derrota das esquerdas e os galeguistas nas eleccións de novembro de 1933 atrasou o plebiscito do Estatuto ata xuño de 1936). Alexandre Bóveda falaba en múltiples foros, como na Cámara Patronal de Vigo, a favor do Estatuto. O PG intensificaba os seus labores políticos, creando grupos de mozos (a Federación de Mocidades Galeguistas, con sección propia en A Nosa Terra) e de mulleres. Plácido Castro asistía, en nome do Partido Galeguista, ao IX Congreso das Nacionalidades Europeas en Berna, o que significaba case o recoñecemento internacional da nación galega. Nacían tamén novos grupos galeguistas como a Vangarda Nazonalista Galega, de Álvaro das Casas, que mesmo se definía como arredista (separatista) e publicaba o seu voceiro Máis: ao seu promotor e fundador, que deixara o PG un ano antes cun chamado ao radicalismo, dedícalle un duro alegato Alexandre Bóveda en A Nosa Terra: entre outras cousas Bóveda pregúntase qué tipo de arredismo se pode facer publicando o seu voceiro oficial na lingua asimilista, en castelán.
Universidade Galega
Tamén foi en 1933 cando se aprobou o Manifesto en pro da Galeguización da Universidade, tras a conferencia de Álvaro das Casas Verbas aos mozos galegos, dita no paraninfo o 9 de marzo. A algún dos seus asinantes, como ao propio Xoaquín Lorenzo Fernández, aquel manifesto, moi cedo atacado polos sectores conservadores da universidade, tróuxolles moitos problemas. Este manifesto fora redactado por Carballo Calero e impulsado polos mozos da FUE en Compostela no curso 1932-1933 (véxanse as cartas de Carballo Calero a Del Riego, publicadas recentemente por Galaxia, p.36). Na cidade herculina comeza a emitir Radio Coruña (23 de xuño) e o Seminario de Estudos Galegos aproba a súa normativa, divulgada no folleto Algunhas normas pra a unificazón do idioma galego. Castelao e Bóveda son elixidos membros numerarios da Academia Nacional de Belas Artes de Lisboa. Nacen novos xornais como o semanario de esquerdas Claridad; La Razón, en Lalín, ou Raza Celta en Montevideo. Nesta cidade uruguaia nace o Comité Autonomista Gallego, a iniciativa de Constantino Sánchez Mosquera. Na Coruña créase unha Agrupación Femenina Republicana. Nas comarcas ourensás da Limia e Valdeorras, rematan as Misións Pedagóxicas, nas que participaron Otero Espasandín, Cándido Fernández Mazas e Ramón Gaya; tamén Rafael Dieste e a súa dona Carme Muñoz estiveron vencellados a este movemento. En 1933 rodáronse dúas películas de ficción en Galicia: o melodrama Odio, de Richard Harlan, en terras de Betanzos, Oza dos Ríos, Combarro e Cambados, e Alalá (Los nietos de los celtas), de Adolph Trotz,en exteriores de Pontevedra, Vigo e Rianxo. Baseada na novela do mesmo nome de Rafael López de Haro, conta a historia dun emigrado que volve á busca das súas orixes. Na liña da defensa do Estatuto de Autonomía, Ramón Barreiro roda a película Por unha Galicia nova, que se estrea o 4 de marzo no Coliseum de Pontevedra.
Morre Hildegart
No ano 1933 nace en Vigo o pintor Xulio Maside e na cidade de Lugo o escultor Francisco Otero Besteiro. Tamén o pintor Jorge Castillo, natural de Pontevedra, é da mesma quinta. E, sen saír do campo das artes, nas mesmas datas morría en Brasil o pintor e gravador Modesto Brocos Gómez, un nome a cabalo entre o realismo e o impresionismo, clave na nosa historia artística.En Compostela pola súa banda vía as primeiras luces do día o futuro arquitecto Rafael Baltar Tojo e na mesma cidade nacía o produtor de cine Jaime Fernández Cid. En Rábade, en terras luguesas, facíao o guionista e director de cine Horacio Valcárcel e na Coruña o actor Héctor Quiroga. Na Coruña nacía Carlos Díaz, “O Xestal”, un home relevante na historia do humor galego da posguerra, identificado coas causas progresistas e nacionalistas na última andaina da súa vida. No Carballiño facíao Bautista Álvarez, que co tempo pertencería en Madrid ao grupo Brais Pinto e sería un dos nomes históricos da Unión do Pobo Galego (UPG) dende os seus inicios. En Bos Aires nacía a poeta Elsa Fernández, filla de emigrantes ourensáns, e en Santiago, o crego e sociólogo Juan José Cebrián Franco. En Folgoso, Cerdedo, vía o mundo o futuro cóengo da Real Colexiata da Coruña e profesor da Escola de Maxisterio, ademais de escritor galeguista, Manuel Espiña Gamallo. No capítulo das despedidas, hai que subliñar os nomes do escritor coruñés Manuel Amor Meilán, falecido en Lugo, e autor en galego de obras poéticas, narrativas e teatrais como Treboadas; Romances; El último hidalgo ou Men Rodríguez Tenorio. Tamén falecía en 1933, en Compostela e na súa plena madureza intelectual, o médico Roberto Nóvoa Santos, intelectual republicano e humanista, e falecía traxicamente en Madrid Hildegart, filla da ferrolá Aurora R. Carballeira, destacada socialista pese á súa mocidade, que co tempo sería protagonista de varias novelas e películas biográficas.

andoliña 2 setembro
Causas, responsables, futuro

As causas dos grandes lumes do mes de agosto son estruturais: voces moito máis autorizadas, técnicos forestais e grupos ecoloxistas entre outros, xa o manifestaron na prensa e no blogomillo. Necesitamos outra ordenación territorial, outra política forestal e outra cultura do monte, outras formas de responsabilidade sobre as terras abandonadas, outras formas de prevención e outros xeitos de investigación e de persecución dos pirómanos, sexan eles quen sexan.
A crise incendiaria revelou, na súa faciana máis positiva, que o Goberno reaccionou axeitadamente no plano informativo (houbo máis información oficial que nunca) e na xestión da solidariedade amosada polo Estado e por outras comunidades: Galicia non podería afrontar soa esta crise, dixo Pérez Touriño. Na parte negativa cabe sinalar a imprevisión da crise nas súas dimensións reais, que nalgún momento pareceu desbordar o Goberno, e os erros de coordinación dos medios de extinción. O presidente da Xunta anunciaba onte mesmo o cambio do modelo actual de loita contra os incendios, que definiu como “xa esgotado”. Un Goberno progresista pode afianzarse dende a autocrítica; de certo, ese é o acento que hoxe queremos escoitar os cidadáns.
(Foto do Museo Juan Barjola, Xixón)

VIAXANDO CON PURA VÁZQUEZ

Con amplos de saudade hei de evadirme
polos labres, con zume de cantigas.

Pura Vázquez (“Maturidade”)


Un dos montes máis orientais da cordilleira dos Cárpatos e ó que lle chaman Halych. Desde o seu cume divísanse largacías extensións do que foi Galicja, país independente en tempos, primeiro medievais, e logo canda o imperio austrohúngaro. O topónimo polaco de “Galicja” (“Galitzia”, en alemán) veu darlle nome á devandita montaña. Hoxe a antiga Galicja repártese entre terras de Polonia, Eslovaquia e Ucraína. Desde o vértice do Halych, que case fai fronteira tripla (de xeito semellante á nosa Pena Tre-vinca), albíscase nos días claros a gran cidade de Lwov, noutrora capital da Galicja -antes de Cracovia- e máis cara ó sur adivíñase Ternópol, afastado lugar desde o que un día veu a Ourense Halyna Kizlyk, máis coñecida –transcrición do cirílico- como “Gala”, muller que coidou da nosa poetisa Pura Vázquez, recentemente falecida. Gala, que foi alí directora dun colexio, veu buscar a vida ó occidente rico europeo, deixando atrás a súa terra, nai, irmans, o seu home, dúas fillas e trouxo consigo a saudade de todo emigrante.

Coincidencias da vida. Gala mudou Galicja por Galicia. Deixou aquelas terras que tan ben coñecera e cantara a escritora galega Sofía Casanova, casada co filósofo polaco Wicenty Lutowslaski, para agarimarlle os derradeiros anos á outra grande das nosas Letras. Gala puxo traballo e corazón, arrimou o ombreiro, coma unha familiar máis, ao grande labor desenvolvido por Antonio e Maria Teresa, Abelardo e Conchita, sobriños queridísimos de Pura, fillos de Dora, a súa inseparable irmá, que denodadamente estiveron ó seu carón sempre, sobre todo nestes últimos e difíciles tempos, nun labor tan calado coma exemplar, silandeiro, ata os intres finais da súa produtiva e dilatada vida. Da que por sorte puiden aprender moito.

Pura era a “tía-do-meu-tío Antonio”. Algo me tocou, familiarmente falando. Desde cativo convivín momentos inesquecibles con ela e con toda a súa familia. Especialmente lembro aquela tardiña de verán na solaina do Pazo de Trasalba onde me deran merenda con roscón da casa e Cola-Cao, mentres escoitaba conversar as dúas irmáns escritoras co seu gran mestre don Ramón, acompañados de dona Fita. Sería a primeira vez que vía a figura colosal do Patriarca, con acenos de fidalgo e afervoada oratoria, aprezada anos despois nunha memorable conferencia no salón de columnas do Instituto. Pura e Dora enviáronme sempre as súas obras, con cariñosas dedicatorias, presentes nesa proximidade literaria e familiar. Oriolos neneiros, Maturidade, Ronseles, Edras do Vento, Orballa en tempo lento, Se digo Ourense, etc..., todo un universo, un mundo desde a nosa Auria eterna… Outra imaxe infantil vénme desde o Salto do Can, polo tempo das vendimas, onde tiñan casal, horta e algúns bancais de terra que ollaban cara ó sueste ourensán e producían aquelas uvas tintas que pisabamos con algarabía rebulideira. Ou cando apañabamos arandos por Teimende, nos montes de Parada de Sil, cara ás penedías do Canón, onde Dora tivera escola rural. Máis tarde chegaron tempos de viaxes e travesías e, de vez, encontros con elas en Cebreiros e Ourense conversando de comúns denominadores: Venezuela e a emigración (aquela crónica viaxeira “Os Aldán foron a América”), os galegos no cabo do mundo, os mosteiros célticos de Irlanda, as teimas de Compostela, os escritores portugueses, os xornais, a televisión galega, os amigos comúns, a familia…

Con ela marchou algo de nós. Despedímola con tódalas honras, vestida coa bandeira azul e branca, camiñando cara ó Alén, recitando os seus versos, quizais ecoando aínda as súas Aleluias de amor a Galicia, para que endexamais se perda o seu patriótico son coma chegado da noite estrelecida:

¡Ai, o celta berro baril e triunfante,
Que agrúa nos montes, forte e arelante!

¡Ai, vieiros floridos do nativo chan
curutos de toxos, soar de Breogán!

¡Ai, o esgrevio canto, ronsel de harmonía,
corazón galego, alma de Rosalía!


Vai con Deus. Descansa en paz, querida Pura.


Luís Menéndez Villalva.
Compostela 2/8/06.

(Nos primeiros días de agosto, o amigo Luís Menéndez Villalva publicou este artigo nas páxinas de opinión de La Región. Reproducímolo aquí co seu permiso).

Andoliña 1 setembro
Volta a un país esquilmado
Estiven case todo o mes de agosto fóra de Galicia e seguín a crise dos incendios dende a prensa española. Pero a catástrofe que xa anunciaban os xornais foráneos quedou curta comparada coa realidade: o día dez o meu avión aterraba en Vigo sobre o espectáculo dunha chea de lumes aparentemente incontrolados. O propio avión semellaba cheirar a cinzas e dende logo si o facía o automóbil de camiño cara a Ourense: aló foi peor, era o día en que unha rede mesta de lumes arrasaba todos os montes da contorna urbana arredor do Pino e Santa Cruz de Arrabaldo. Eu era só un espectador da desfeita, pero á mesma hora centos de veciños loitaban desesperados contra as lapas.
Hoxe, tras ler moitas opinións sobre os lumes de agosto, estou coma todos: confundido. Hoxe dicíame un amigo que temos a marca de freakees pirómanos, velaí as semblanzas dos detidos publicadas nos xornais. Somos un país de tolos? Outros falaron de tramas para explicar os milleiros de focos en zonas periurbanas. Pero o certo é que ningún responsable político pode facer estas acusacións sen as probas diante. Case sería consolador dar cunha man oculta que deseñase o horror: precisamos dunha explicación deste xeito de suicidio colectivo.
(Imaxe: O paxaro narcisista, de Juan Barjola, Museo Barjola, Xixón)

Regreso
Cumprindo co prometido, aquí estamos de novo. Estivemos por Mallorca (o de Mallorca encantoulle á miña filla, pero non é o meu estilo vacacional: para unha vez vale, por aquilo de velo e ver as babecadas que fan os ingleses, por alí case non hai outra cousa) e por terras asturianas, entre Luarca e Xixón. Moito repouso, menos quilómetros de coche que outros anos, bos xantares, paisaxe e natureza, algúns libros e (non o podo evitar) a lectura da prensa, sexa local, ou "El País", para min case imprescindible (magníficas as contras de M.Vicent os domingos e algúns dos relatos familiares que publicaba cada día, gardeinos todos, coma sempre). Nos días próximos irei subindo algunhas fotos, sacadas pola miña filla ou por min mesmo, do Museo de Arte Contemporánea de Mallorca e do Museo Barjola en Xixón. (Para empezar, esta imaxe do Museo Barjola coa miña muller, María, e a miña filla, Eire, en primeiro plano).

Friedrich Overbeck
Foi un dos grandes pintores alemáns do século XIX, do movemento nazareno; velaí a súa "Germania e Italia", 1828, que onte non dei pendurado no blog. Hai unha boa mostra da súa obra na rede, como de tantos artistas menos coñecidos do gran público.

Vacacións
Como todos os anos, no mes de agosto non publico nos xornais. É a hora do lecer e do repouso total. Se todo vai ben estarei lonxe do ordenador case todo o mes, así que tamén "As uvas na solaina" se tomarán un descansiño. Verémonos de novo o 1 de setembro e graciñas a todos/as por estaren do outro lado.
(Imaxe: Cabalos de Neptuno, de Walter Crane, 1892)

AMOR, SERENIDADE, O LIBRO
(La Región 31 xullo)
Despidamos este caloroso mes de xullo con algunhas citas e aforismos daqueles seres sabios que merecen ser lembrados porque nos enriquecen dende o pasado e nos axudan a construír o futuro.
Amor. Abundan, pero non me gustan, as citas fáciles nin chocalleiras sobre o amor: son inxustas, porque realmente é unha das grandes forzas que move o mundo (este mundo cheo de vítimas inocentes, como os nenos da cidade libanesa de Qana). O amor é a poesía dos sentidos, como dicía Balzac, e tamén o milagre da civilización, en palabras de Stendhal. Cervantes xa nos falou do seu pulo todopoderoso: “O amor xunta os cetros cos caxatos, a grandeza coa baixeza, fai posíbel o imposíbel, iguala diferentes estados e vén ser tan poderoso como a morte”. Unha realidade tan presente nas nosas vidas e ao tempo tan difícil de definir: “O milagre do amor humano é que, sobre un instinto moi simple, o desexo constrúe o edificio dos sentimentos máis complexos e máis delicados”. Ou, dito en linguaxe máis popular, “O amor é eso... que vaian esperarte á saída”, como dicía a prostituta protagonista de “Princesas”, a película de Fernando León de Aranoa.
Serenidade. Epicteto foi un filósofo da antigüidade que que naceu escravo en Hierápolis, Frixia, nas terras da extrema oriental do Imperio Romano. Dicía que “para ben ou para mal, a vida e a natureza réxense por leis que non podemos cambiar. Canto antes o aceptemos, máis tranquilos estaremos”. Por iso tense dito que algunhas das súas ideas están próximas á psicoloxía contemporánea e mesmo aos libros de autoaxuda de tanto éxito popular: “A túa vontade non ten por qué verse afectada por nngún incidente, a non ser que ti o permitas. Lémbrao cada vez que che ocorra algo”. A min gústame, sobre todo, na súa reivindicación continua da serenidade, na apelación a non preocuparse por cousas que non teñen relevancia ou que tampouco teñen remedio: “O sinal máis claro dunha vida superior é a serenidade. O progreso moral ten como resultado liberarse da confusión interior. Podes deixar de preocuparte por isto e por aquilo.”
O libro. Poucas cousas tan perfectas construíu o ser humano como ese artefacto que chamamos libro. Dicíao así Paul Valéry en “As dúas virtudes dun libro”: “Un libro é materialmente perfecto cando é grato de ler e gustoso de meditar; e cando en fin o paso da lectura á contemplación e o seu recíproco son fáciles e corresponden a cambios insensíbeis de acomodación visual. Estancos brancos e negros sérvense mutuamente de repouso, o ollo circula sen esforzo nos seus dominios ben dispostos, aprecia o conxunto e os detalles, e séntese en condicións ideais de funcionamento. En resume, un bo libro é ante todo unha perfecta máquina de ler, as súas condicións son definíbeis con bastante exactitude polas leis e métodos da óptica fisiolóxica; e ao mesmo tempo un obxecto de arte, unha cousa, pero coa súa personalidade, unha que leva marcas dun pensamento particular, que suxire o nobre propósito dunha orde afortunada e voluntaria”.
(Imaxe: “Germania e Italia”, de Friedrich Overbeck).

Nada pode xustificar estas imaxes (como pode un pobo como o xudeu, que padeceu o Holocausto, asistir impasíbel a estas masacres?)

YASHMINA SHAWKI
En contra de los judíos, no; de sus actos, sí
(La Voz de Galicia, 31 xullo 2006)

LLEGARON a mi casa una soleada mañana del mes de diciembre de 1976. Quince libros, de tamaño bolsillo, pulcramente encuadernados en piel teñida de rojo, negro y oro. Mi madre los colocó en la estantería más alta de la biblioteca, no sin antes aleccionarme para que no me acercara a ellos. «Estos libros son muy valiosos y los he comprado para que cuando seas mayor conozcas la historia y sepas lo que realmente sucedió. De momento, eres muy pequeña para comprender». Y así, fue. El tiempo, que todo lo cura, me dio los centímetros suficientes para alcanzar aquella estantería y el raciocinio necesario para asimilar su contenido. Lo cierto es que casi hubiera preferido haber tardado más, ya que aquellos quince tomos marcaron un antes y un después en mi forma de entender el mundo. Las fotografías en blanco y negro que los ilustraban mostraban la crueldad suprema a la que puede llegar el ser humano, la monstruosidad nazi para con los judíos y miembros de otras minorías ajenas a la pureza de la raza aria. Seis millones de personas apartadas de sus ciudades, de sus familias, de su mundo, para ser encarceladas, masacradas, torturadas y vejadas. Resulta muy difícil no sentirse avergonzado por el Holocausto. Sin embargo, el conocimiento y el reconocimiento de esta parte tan negra de la historia contemporánea no justifica que sus víctimas puedan cometer otras atrocidades, que sesenta años después de finalizada la Segunda Guerra Mundial se les permita a los judíos hacer lo que les plazca bajo la excusa de la legítima defensa. Somos millones los que hemos crecido admirando el esfuerzo de recuperación de los judíos diezmados, su lucha por crear un país democrático en las arenas de un inhóspito desierto, sobre las ruinas de un pasado casi olvidado y rodeados de enemigos que, les guste o no reconocerlo, ellos mismos se han creado. Pero, igualmente, somos millones los que negándonos a que se nos acuse de antijudíos denunciamos que el último ataque al Líbano, además de no justificado, viola las normas más elementales establecidas en el derecho internacional, y no puede ser tolerado. Los que consideramos que un acto de guerra así responde a otros intereses diferentes a la erradicación del terrorismo, y que acabará por cobrarse un alto precio de inseguridad en el marco regional.

Censura nos Estados Unidos.
(Pan por Pan sábado 29 xullo)

É coñecido que os niveis de censura nos Estados Unidos son maiores que os que rexen en Europa. Lembren moitas películas europeas censuradas aló ou o famoso escándalo do “pezongate” de Janet Jackson na Superbowl: as teles emiten agora con retardo para evitar un peito en pantalla. A cadea ABC ten adaptado cancións e gravacións “sexualmente explícitas” dos Rolling Stones e moitas canles censuraron tamén o trailer da película “Super Size Me” porque McDonalds ameazaba con retirarlles a súa publicidade. Os exemplos sucédense todos os días e algúns chegan ata o absurdo. Por exemplo, cando Bush dixo, diante de Blair e co micro aberto, que Siria tiña que obrigar a Hizbulá “a parar toda esa merda”. Varias televisións e xornais negáronse a reproducir esta palabra malsoante. Coma se ese taco infantil fose o pecado máis grave do sr. Bush!
(Imaxe: Escapando da crítica, 1874, de Pere Borrell del Caso, pintor catalán)

A cidade como a gran lurpia
(Andoliña sábado 29 xullo)

Os combates de hoxe dos integristas, de calquera color que sexan, funden as súas raíces moitas veces nos mitos clásicos. Alguén relacionou os atentados ás Torres Xemelgas de Nova York coa Torre de Babel: nesa mentalidade premoderna é Deus (Alá neste caso) quen cobra vinganza contra o home que desafía as leis da natureza. Nos primeiros séculos do cristianismo, baixo a pegada da Apocalipse de San Xoán, a cidade era a metáfora do mal: Roma ou a Gran Babilonia. Logo santo Agostiño contrapuxo a cidade real, como sede do vicio, contra a cidade celestial, símbolo do amor de Deus: de novo Caín contra Abel.
Ese desafío do integrismo non soporta a visión da cidade como modelo de modernidade: dende tempos medievais as urbes son o territorio da liberdade, do progreso e do benestar, pero tamén do pracer do lecer, do atractivo do diñeiro e do poder do comercio: de novo o pecado da soberbia, dirían os fanáticos. Destruír a cidade sería, nesta perspectiva antimaterialista, destruír o símbolo da metrópole como gran lurpia, presente nos clásicos, e negar a modernidade en todas as súas facianas posíbeis: avións, metros, liñas de ferrocarril, convértense así en obxecto dun fanatismo arcaico que se presenta como redentor.
(Imaxe: Frédéric Bazille, La Toilette (detalle), 1870).

GALIZA VERSUS XAPÓN

Hai anos un pintor xaponés, que visitaba Galiza, afirmaba nunha entrevista que en todas as súas viaxes nunca vira lugar tan próximo a Xapón como a nosa Terra. Pensei eu daquela nalgúns elementos da nosa paisaxe, como o cultivo en sucalcos, pero, malia iso, vía a súa declaración como pura retórica. Pero quizais non. Xa falei aquí noutras ocasións da nosa peculiar proximidade ao mundo poético dos “haikus” que engaiolaron a autores como Novoneyra, Helena Villar ou Consuelo García Devesa. E hai outros fíos que nos comunican …
Na súa “Galicia borrosa”, Santiago Lamas recolle estudos antropolóxicos sobre o país de Oriente Extremo que falan de cousas que os galegos entendemos ben: velaí esa “reticencia verbal” (a cultura xaponesa aconsella non dicir claramente o que un quere), que aboia no mesmo mar da nosa ironía e a retranca. Amigos meus que viviron en Xapón volveron de aló falando marabillas dalgúns dos seus costumes como o amor á Terra e ás árbores de onde derivou a arte dos bonsais. O noso panteísmo semella máis esquecido. A Fisterra occidental e a Fisterra oriental: Galiza versus Xapón. Tamén hai diferencias, por suposto: disque o Xapón é unha illa. E non o será tamén a Galiza?
(Imaxe: Xove xaponesa con parasol, do pintor expresionista Ludwig Kirchner, 1907)

GALIZA, TÓPICOS E ESTEREOTIPOS

(Remexendo no arquivo, encontrei esta Andoliña de hai un ano, pouco despois das eleccións autonómicas do cambio. Pensei que o que dicía alí dos tópicos e estereotipos podía ter interese pendurado aquí).

Como era de esperar, de Galiza escribiron nas últimas semanas moitos escritores e xornalistas non galegos: Antonio Gala, Francisco Umbral, Haro Tecglen, Quim Monzó, etc. Como subliñaba o autor de “El porqué de las cosas” abundaron os tópicos de sempre: un país de brétemas e morriñas, o poder dos ausentes, a suposta Galiza matriarcal, e moitos outros lugares comúns que veñen de moi lonxe na literatura xornalística sobre o noso país. Anque o certo é que os resultados finais semellaban querer darlle un novo pulo ao tópico: “Galicia es así. Nunca dice que sí ni que no. O dice que sí y que no al mismo tiempo”, comezaba un dos seus artigos Francisco Umbral.
Pero os tópicos enganan. Como as enquisas. Sabíao xa Blanco White cando reflexionaba nas súas “Cartas de España” (1822) arredor do chamado “carácter nacional”: o poder de observación do home non pode ser a un tempo tan preciso e tan extenso, tan xeral e minucioso, como para permitirlle incorporar os riscos particulares de millóns de seres nun só ser abstracto que conteña os de todos eles”. E nós, tralo cambio político, seguiremos sendo noticia? E serán quen de vernos como somos, un pobo de xentes diversas, por riba dos tópicos.
(Imaxe: para reflexionar sobre o carácter nacional, que mellor que unha das imaxes sempre interpeladoras do malogrado Jean-Michel Basquiat?).

Ecoloxistas de boca.
(Pan por Pan venres 28 xullo)

Somos todos moi ecoloxistas pero de boca, non de conduta. Iso é o que di un estudo realizado en toda España pola Fundación BBVA. Os españois temos unha nidia conciencia medioambiental, estamos preocupados pola contaminación das augas e polos incendios forestais e valoramos positivamente a biodiversidade. Pero, pola contra, temos escasa información ecolóxica (a metade non saben que cousa é o Protocolo de Kioto) e rexeitamos aumentar os impostos para protexer o medio ambiente: só o 27 por cento apoiaría limitar o uso do coche para reducir a contaminación. Sabemos que a auga é un ben escaso, pero non queremos que sexa caro. A maioría coida o seu consumo de auga e electricidade e un 61 por cento recicla os diferentes tipos de lixo. En suma, este modelo social é desastroso para o medioambiente e sabémolo, pero agardamos que non nos pille a catástrofe.
(Imaxe: detalle de "Tetis implorando a Zeus", de Ingres, Museo de Aix-en-Provence).

DE INSULTOS, ÑOQUIS E BOLUDOS
(Andoliña venres 28 xullo)

Faleilles esoutro día da difícil arte dos insultos, a propósito do “Diccionario de la injuria”, de Buffano e Perednik. Dende Buenos Aires chégame un correo co significado exacto de “ñoqui”: así chaman alí aos empregados públicos que cobran o seu salario sen traballar. O alcume inspírase nos ñoquis, unhas pastas que se comen o día 29 de cada mes, o mesmo que os funcionarios que só van ao despacho ese día a cobrar. A miña correspondente arxentina é Débora Campos, descendente de galegos, galeguista de corazón;
aproveito para recomendarlles o seu blog (fíosinvisibles.blogspot.com), excelente. Na súa carta engade que os mozos abusan de “boludo” en formas coma esta: “Che, boludo, vamos a la de Juan, que el boludo tiene unos DVDs bárbaros que le copió un boludo del colegio".
Se queren curiosear, na rede hai múltiples achegas de internautas sobre os xeitos de insultar en Sudamérica. Por exemplo, en México dinlle “comer arroz con popete (sorbete)” a un varón homosexual. Na Arxentina “perro” é alguén malo ou un mal xogador de fútbol e en Perú alguén a quen lle cheiran os pés. “Pendejo”, di outro, é ser moi avispado en Lima, pero en México é ser un imbécil.
(Imaxe: detalle de "Palas doma ao centauro", de Botticelli, 1482-83, Florencia, Galleria degli Uffizi).

Carta a Pura Vázquez
(Andoliña venres 27 xullo)
‘In ictu oculi’, dicían os clásicos e así é realmente: nun abrir e pechar de ollos acaba a vida. Chega a morte. Os barrocos déronnos aquelas imaxes lóbregas, que nos asustaban cando nenos, de esqueletos coa gadaña e a clepsidra nas mans, a morte a apagar unha candea: o fin silencioso do tempo que nos foi dado gozar. Nada supera aquela imaxe clásica, pero eu lembrareite sempre antes de apagar esa candea. Quero gardar o teu recordo humano, a túa afabilidade e xenerosidade de sempre, a sonoridade que compartiches con Dora, a vosa disposición a agasallarnos cos vosos versos cos novos sempre que para iso erades chamadas. Para sempre quedarán connosco as túas aleluias de amor, as edras da paisaxe dos sentimentos, os desacougos que baten dende o fondo da señardade, os ríos da desmemoria e os mares da melancolía.
‘In ictu oculi’, dicían, si, os clásicos, e nesta levidade que é o tempo que cantades os poetas percibo que se está a pechar unha época en que vós erguestes as verbas que nos deron conciencia de noso: Novoneyra e Valente, Manuel María e Tovar, agora ti, amiga Pura, quedamos na orfandade das mellores voces dunha época moito máis vizosa que a longa noite de pedra que rexistran os manuais literarios.

(No diario Galicia Hoxe máis información sobre Pura Vázquez: opinións de Luis González Tosar, Helena Villar, Helena González, Cesáreo Sánchez Iglesias, e o meu artigo "Ourense nos versos de PV", un extracto breve da serie Ourense, Universo Literario)

Quédanos a túa voz, amiga...

E chegará ese día. O das gacelas
e as corzas añorantes susurrando.
Día gabia de luz. Día onda leve.
Día violíns e músicas e nardos.
Tamén virán alaudas apousándose
nas árbores fantasmas. Nas fronteiras
dos outeiros amables do abril macio,
co crepúsculo aínda relanzado.
Na levián incerteza dos encontros.
Onda os salgueiros a dobrarse amargos
acharédesme en ondas, en espellos.
Estarei fronte ós astros agardando.
Só eu falarei na derradeira cita
Convosco. Eu soa en túneles pechados
cos calados espectros axexantes.
Co propicio silencio que non cesa.
Co tempo relancío e eternizado.

(De “Orballa en tempo lento”, de Pura Vázquez.)

(Imaxe: Pura Vázquez paseando por Madrid con Ramón Cabanillas e Fermín Penzol)

ISAAC DÍAZ PARDO
(Andoliña martes 25 xullo)
Leva varias semanas Isaac Díaz Pardo a recibir homenaxes e adhesións múltiples: non son as primeiras, nin serán as últimas e todas son merecidas. Un incidente moi desagradábel está a complicar a vida do amigo Isaac, o espolio dunha obra que toda Galiza sabe ben que naceu da súa cerna. Porque todos sabemos o que significa Isaac na nosa historia: o elo co espírito rebelde e galeguista de preguerra, o anel que nos une co forte pulo da emigración americana (con Seoane e Blanco Amor á cabeza), o pai das industrias culturais no país que foi quen de facer empresa e cultura en mancomún. Aínda que lle quiten dereitos e propiedades, nunca poderán roubarlle o noso recoñecemento.
Demostrouno de novo na noite do domingo, no magnífico documental sobre a guerra en Galiza que preparou Manuel Rivas. Alí estaban Isaac, Avelino, Del Riego, con outros nomes menos coñecidos, contando o espanto que se nos quixo ocultar durante décadas. Rivas evocaba ante Isaac a memoria do seu pai, Camilo Díaz Baliño, cuneteado en Palas de Rei por riba da súa arte e da súa condición católica. E Isaac só dicía: “eu creo que non debo apoiarme no nome do meu pai”. Sempre humilde, reservado, pero tamén grandioso, Isaac. (Imaxe: Místico, de Díaz Pardo).

Unha entrevista no xornal Atlántico
Este domingo pasado, nas súas páxinas dominicais, o xornal Atlántico publicaba unha entrevista que me realizou o escritor e amigo Manuel Villaverde, nunha súa sección dominical. Por problemas de espazo, só saiu un terzo do tratado, pero aproveito estes novos medios (por se a alguén lle interesa) para publicala íntegra. (A imaxe que ilustra é a Venus durminte, de Giorgione).

1.-Historiador, ensaísta, crítico literario, xornalista... cal é a definición sobre ti mesmo?
Ben, recollería como idónea unha expresión que usaban moito no galeguismo histórico e que lle teño escoitado a don Paco del Riego ou a Díaz Pardo: “un obreiro da cultura”. Todo o que teña que ver co mundo cultural, en Galiza e no mundo, sempre me vai interesar e procuro aportar o que poida, dende as miñas posibilidades, na investigación ou na reflexión ao respecto. Nos últimos tempos interésame moi especialmente o concepto de Historia Cultural. De feito estou a publicar dende hai meses unha crónica chamada “Cen Anos de Historia Cultural” (que aparece os domingos en “Galicia Hoxe”) dende 1906, ano da fundación da Academia Galega ata a actualidade. Para o caso galego, estou convencido de que un enfoque puramente político ou partidario da realidade do nacionalismo, por exemplo, é moi reducionista: os galeguistas de preguerra propuxéronse construír unha nación e fixérono dende todos os campos, tanto dende a política como dende a cultura, enchoupándose da realidade social e traballando no teatro, na prensa, na música popular, no cine e nas novas artes, etc. Dende esta perspectiva procuro traballar tanto como historiador ou ensaísta como comunicador de ideas (considero que xornalistas son os que traballan na redacción dos xornais e dos medios), no meu caso a través do columnismo de opinión e da historia cultural, mesmo con frecuencia diaria.
2- De cal dos teus libros gardas mellor recordo?
Gárdolle un especial agarimo ao meu estudo e catalogación da prensa ourensá, que me consta que é un libro que foi e é moi usado e aproveitado como fonte básica para outros estudos e foi a miña tesiña e primeiro libro editado. Logo, gardo tamén gran querenza polo estudo sobre Otero Pedrayo (Ir Indo) que fixen conxuntamente con Xosé Ramón Quintana e outras achegas posteriores a autores ourensáns como don Xoaquín Lorenzo ou Eladio Rodríguez. Dos máis recentes, destacaría a preparación e edición de “Ourense, craro río, verde val”, que editou o concello ourensán no 2001, con case un cento de poemas dedicados á miña cidade natal e que terei que ampliar (xa teño moitos máis poemas) e, por outra parte, a edición e introdución da poesía galega de Antón Tovar, un libro que el non puido ver pero que sabía que sairía nesa colección do PEN Clube, feito do que el mesmo estaba moi orgulloso.
3.- E a propósito de Risco, cal é a túa opinión?
Ben, expliciteino con detalle en “Últimas páginas sobre Galicia” de V. Risco, que editou hai uns meses Alvarellos cun amplo estudo introductorio da miña autoría. Risco foi unha figura moi polémica en moitos aspectos, dende a perspectiva política e mesmo dende claves éticas. Pero é unha figura imprescindible na historia do país. E un luxo como creador cultural ao que non podemos nin debemos renunciar. Ata 1933 Risco marcou a historia do nacionalismo galego, chegando a deixar unha pegada moi forte en autores mesmo de posicións de esquerda ou moito máis radicais como Blanco Amor, Manuel Antonio ou Castelao. A súa evolución posterior a liñas conservadoras no galeguismo, na República, e a súa posición favorable ao franquismo nos inicios da guerra e no xornalismo ourensán deron para escribir centos de páxinas e aínda para ser literaturizados en novelas tan interesantes como “Deus sentado nun sillón azul” do seu amigo e discípulo Carlos Casares. Pero, malia todo iso, moi cedo xurdiron no galeguismo estratexias de recuperación de Risco e creo que iso foi acertado. Galiza non se pode limitar a facer unha lectura só política ou sectaria da súa cultura (que facemos logo con Cunqueiro, con Filgueira Valverde, con Euxenio Montes, etc. ?). E, ademais, Risco foi o autor dunha das meirandes novelas da nosa literatura, “O porco de pé”, e dun xornalismo cultural excepcional na posguerra, en boa parte en castelán polas circunstancias daquel momento.
4.- Téntache ou che tentou a poesía, a novela, o relato en xeral?
Preguntáronmo varias veces e mesmo tiven convites nese sentido, por exemplo por parte do amigo Carlos Casares. Pero ata agora non publiquei nunca literatura de ficción (fóra do discurso literario conmemorativo ou agás algún breve texto en compromisos anecdóticos, de prensa ou volumes colectivos) e non creo que o faga, polo menos polo de agora. A razón é moi clara: hai en Galicia excelentes escritores e para min xa é un pracer suficiente lelos, sendo ademais moitos deles bos amigos e amigas. Prefiro achegarme ás súas obras, contribuír á súa difusión e á reflexión sobre as mesmas: ese é o meu labor e creo que é tamén necesario, como intermediación entre os creadores e o gran público.
5.- Hai historiadores bos e malos?
Hai historiadores bos e malos, como en todo; serios e brillantes ou mediocres e ineficaces. Como en calquera profesión. Pero o fenómeno máis grave agora é a aparición de comunicadores de masas, respaldados por fortes grupos, que presentan modelos de historia revisionista, por exemplo respecto á Segunda República e á guerra civil, e mesmo teñen éxito de público entre xentes pouco informadas, cando o único que fan é repetir os mesmos argumentos da historia franquista dos anos 40 e 50. Non é preciso citar os seus nomes, están na boca de todos e xa teñen demasiada propaganda. A historia de calidade está noutras voces, esas si imprescindibles, e serán as que quedarán no futuro e son xa as que fan avanzar de certo o debate intelectual.
6.- Traballas agora nalgunha obra en concreto?
Neste momento, en canto remate as vacacións que respecto ao longo de todo o mes de agosto, teño varios compromisos pendentes. Seguirei con ese proxecto de Historia Cultural de Galicia dende 1906 e estou a preparar tamén algúns traballos sobre o xornalismo de Lamas Carvajal ou o xornalismo galego nos tempos da Pardo Bazán. Teño pendente, xa entregada, a edición dunha breve Historia da cidade de Ourense, con destino ao mundo escolar, que publicará Xerais, e tamén de inmediato sairá un tomo amplo, publicado por Alvarellos, do xornalismo de Otero Pedrayo en “Vida Gallega”, para o que estou a preparar un novo estudo introductorio. E non deixarei o xornalismo cultural que, como xa sabes, é para min un compromiso diario, que ademais agora extendín con éxito á rede dende o meu blog (www.asuvasnasolaina.blogspot.com).
7.- Les de todo, xa o sei, tes algunha preferencia?
Como xa che dixen non quero deixar baleiro ningún campo. Procuro compatibilizar as lecturas de narrativa e novela, galega e universal, con algúns ensaios e traballos de investigación de Historia e Ciencias Sociais. Teño a miña lista de poetas preferidos, de todo o mundo, aos que volvo con frecuencia case diaria, de forma compulsiva. E, cando quero relaxarme de forma aínda máis absoluta, acudo aos libros de arte, que están sempre sobre a miña mesa de traballo: o mundo das artes plásticas e da evolución cultural resúltame cada vez máis atractivo.

Diccionario de insultos.
Hai un par de meses a editorial Losada publicou en Buenos Aires un “Diccionario de la injuria”, obra do xornalista Sergio Bufano e do poeta Jorge Perednik, cuns tres mil insultos usados en Sudamérica. Por suposto, como noutros lugares, a maioría deles están cargados de connotacións racistas, misóxinas ou sexuais. Pero non se pode negar a riqueza da lingua ao respecto. Velaí algúns exemplos: “chimpapo” é como lle din en Nicaragua ás persoas de queixo grande na súa cara e “cachacán” emprégase no Ecuador para cualificar a que non serve para nada. “Boludo” vén sendo tonto en Arxentina, aínda que ten múltiples matices, e “ñoqui” úsase para os vagos no mesmo lugar. De carácter sexual son formas como “chingada” (México) e “chucha”, “cachucha” e “cajetilla (cajeta)” (Arxentina, Perú). Tampouco convén por aló chamarse Concha: por iso mesmo que están a imaxinar.
(Imaxe: detalle de Susana e os vellos, de Gentilleschi)