agasallo de Reis

Como pequeno agasallo de Reis, velaí unhas breves reflexións sobre a arte, a poesía, a muller e o erotismo. (Nesta imaxe, "Medias violetas", de Egon Schiele)

A ORIXE DO MUNDO (1)

Aló por 1866, o pintor Gustave Courbet pintou un cadro misterioso, que permaneceu oculto durante moitos anos, titulado “El origen del mundo”. O artista francés rompía así un tabú que pesou sobre a humanidade durante milenios: por primeira vez abordaba a representación do sexo feminino sen ningún tipo de pudores nin estilizacións, na súa carnalidade máis pura. Con ese mesmo título, Juan Abad publicou na editorial Hiperión (2004), unha antoloxía de poesía erótica universal que toma o sexo feminino tamén como cerna do pulo creador dun amplo abano de poetas entre os que os escritores españois e os sudamericanos teñen un relevo moi particular.
Anota Juan Abad que este tema foi tabú non só nas artes plásticas, senón tamén en boa parte da poesía clásica grecolatina, agás en textos groseiros e despectivos que o antólogo prefiriu rexeitar. O que se ofrece, agás o “Concurso de Pubis” do poeta grego Rufino, parte da poesía popular española e do barroco ata a nosa contemporaneidade. Entre eles, moitas xoias de todos os tempos e lugares. Como “A gruta de Cac Co”, da poetisa vietnamita do século XIX Ho Xuan Huong: diríase que a autora só quería describir o misterioso cadro de Courbet.

Conmove todo o que existe
A vizosidade de imaxes que o mundo feminino foi quen de xerar na historia da literatura ocupouse tamén dos seus máis fondos misterios: a escolma de Juan Abad “El origen del mundo” ofrécenos valiosas pistas ao respecto. Cando menos nas letras en castelán, desde o cancioneiro popular ata hoxe, os poetas optaron preferentemente por unha imaxinería procedente da natureza e da paisaxe: “rosa bermeja”, “pluriabierta rosa”, “bosque”, “fruta vedada”, “fruta más sabrosa”, “coral y rubí partido”, “valle sin arar”, “jardín”, “pradico verde” que arela ser trillado, a orquídea de Pierre Louÿs, etc. Como nesta simpática copla popular: “Cuanto más chiquitica,/ madre, la rosa,/ cuanto más chiquitica,/ más olorosa”.
Hai algo de misoxinia en Góngora cando canta as virtudes dese cofre “chico y bien encorado/ y le abre cualquier llave/ con tal que primero pague”. Quevedo pensou nun braseiro e nunha muller humilde que se dirixe fachendosa a un conde: “Pues sople este tizón vueseñoría”. Mallarmé falou da “concha marina” e Claudio Rodríguez da “caverna del resplandor”. E de Rubén Darío son estes poderosos versos: “Pues la rosa sexual/ al entreabrirse/ conmueve todo lo que existe,/ con su efluvio carnal/ y con su enigma espiritual”.

Metáforas cultas e populares
No seu estudo sobre “O sexo na poesía popular” (1995), Xosé R. Mariño Ferro esculca nas múltiples imaxes poéticas creadas arredor do sexo femenino. Algunhas delas coinciden coas que xa vimos na obra dos poetas cultos; outras, en cambio, semellan moi vencelladas ás súas raíces galegas: o ourizo da castaña, por exemplo, e símbolos animalizados como a lebre, a rata ou o coello: “Debaixo da miña cama/ teño o coiro dun conexo,/ e ti debaixo da túa/ tes o vello colgarexo”. Pero quizais sexan máis universais do que eu penso: na escolma de Juan Abad encontro estes versos de Apollinaire: “Coñezo eu outro coelliño/ ao que quixera coller viviño…”.
Poetas e artistas de todos os tempos compartiron metáforas e por iso Théophile Gautier rexeita nun poema a tradición pictórica que refugou o vello do pube, ao tempo que fai a gabanza de Tiziano cando rachan este tabú: “Tú, sólo tú, viejo divino,/ sabes, bajo una mano breve,/ ensortijar el musgo leve/ que alfombra el monte venusino”.
Tamén nisto somos debedores da mirada dos artistas. Afírmao solemne o poeta Fernando Aramburu: “As pinacotecas ensinan que a muller só está de verdade/ espida cando abre as pernas”.
(Imaxe: A lección de guitarra, de Balthus, 1934)

A orixe do mundo, de G. Courbet (1866)

A ORIXE DO MUNDO (2)
Courbet, regressus ad uterum
Cando eu estudaba o bacharelato, lembro que nos falaban de Gustave Courbet no capítulo da pintura realista e lembro que a miña imaxe do xenial pintor francés non era daquela máis que a dun excelente paisaxista, pintor de castelos ás beiras dun lago, de raposos na neve e graciosos cervatos que bebían en fontes de auga clara. O seu popular cadro onde nos ofrece unha ampla vista do seu obradoiro, que nunha beiriña retrata a Baudelaire lendo, era reproducido nun daqueles volumes da infancia só na súa metade dereita, xusto antes de chegar ao espido femenino que de pé garda as costas do artista.
Era, pois, tan parcial como falsa a imaxe que se nos daba daquel Courbet gran paisaxista e retratista. Por suposto, nada sabía eu entón do cadro “A orixe do mundo” (1866), auténtica “epifanía carnal” como escribiu Carlos Reyero, pintada de encargo para o “cabinet de toilette” de Khalil- Bey, un diplomático musulmán que tivo a tela oculta durante moitos anos, como faría logo tamén o filósofo Jacques Lacan que tamén puido admirala na súa casa. Courbet pinta, si, o “regressus ad uterum”: ofrécenos así a chave simbólica para penetrar no fondo erotismo que presidiu boa parte da súa producción artística.
A subversiva mirada de Courbet
“Bon vivant”, bebedor incansable, rodeado de múltiples amantes, demócrata e republicano, de simpatías socialistas, amigo de Baudelaire e de Proudhon, tal era o xorne do pintor Gustave Courbet. Sorprende aínda hoxe o erotismo espléndido de cadros como “Mulleres dormidas”, tamén chamada “O soño” ou “Preguiza e luxuria”, unha das primeiras representacións contemporáneas dunha escea de lesbianismo; ou de figuras como “Muller cun loro”, “A hamaca” ou “Muller espida cun can”, que poden partir de referentes clásicos como Tiziano, pero non ocultan o seu carácter provocador. O mesmo aceno subversivo está en pezas como “Muller na ola” ou “A muller das medias brancas”: pintaba mulleres “desvestidas”, dixo con acerto algún crítico.
En “A fonte” vemos unha muller espida, de costas, que xoga coas mans coa auga que baixa dos montes: unha imaxe que ben podería ilustrar o recoñecido erotismo das cantigas do noso Pero Meogo. Pintor da carne e da corporalidade como enemigos da alma, definiuno Michael Fried. Avanzou liñas estéticas e modos de traballo, din outros autores, que logo chegarían á súa plenitude na abstracción e no surrealismo. Todo ese mundo estaba xa en xérmolo en Courbet.

A ORIXE DO MUNDO (3)

Máis fonda e clara que a aurora
Un dos elementos que o imaxinario popular preferiu como simbólica representación do sexo femenino foi a concha mariña. A vieira sobre a que chega á illa de Citera, tras nacer no mar, a coñecida Venus botticelliana. Disque nos primeiros séculos da historia do cristianismo, a vieira fora xa símbolo da luz solar e da resurrección e con ese sentido aparece como trono de Cristo nalgunhas igrexas españolas de Mérida e Toledo. De volta ao simbolismo venusiano, Ivan Miziara, poeta e médico brasileiro, ten un fermoso poema titulado “A concha” que remata así: “Na concha/ rubra/ busco/ a pérola/ úmida/ ardente/ que me faz/ ser/ quem sou”.
E do “Oratório do corpo”, de Fernando Mendes Vianna, collo prestados uns versos que semellan lembrar de novo “A orixe do mundo” de Courbet: “Crê no teu corpo, confia no teu corpo, no corpo do homem,/ no corpo da mulher./ Crê no corpo como na única ponte entre os homens;/ e que acima do rio variável e enganoso da palavra, / a carne seja como um gesto em perene dádiva./ O corpo é mais antigo e belo do que a Cova de Altamira,/ e a gruta do útero pode ser mais funda e clara/ do que uma aurora que se abrisse no fundo da terra”.
(Imaxe: A onda, de Bouguereau)

1956, CRISE DO MODELO COMUNISTA
(Andoliña 6 xaneiro)

Afírmase a cotío que a caída do “socialismo realmente existente”, isto é, dos réximes chamados comunistas, prodúcese en 1989, cando se derruba o Muro de Berlín e cae polo seu propio peso todo o sistema político e económico erguido dende 1917. Pero en realidade, di Eric Hobsbwawm na súa autobiografía, o sistema estaba xa derrotado moitos anos antes: o derrube xa fora anunciado en febreiro de 1956 cando no XX Congreso do Partido Comunista da Unión Soviética Jruschev realizou unha denuncia inflexible da figura de Stalin e da súa política, incluída a represión brutal da etapa estalinista.
Foi unha hora amarga para os militantes dos PCs de todo o mundo. Hobsbwawm mantivo a militancia no partido, dende posicións críticas, máis que nada por orgullo e por non ser confundido con outros intelectuais anticomunistas. Desa crise sairon os movementos da Nova Esquerda, con intelectuais de relevo como E.P. Thompson ou Perry Anderson. A Revolución de Outubro xenerou o movemento comunista mundial e o XX Congreso destruíuno, conclúe o historiador británico. Trala desestalinización veu moi logo a desestabilización dos países satélites nas décadas seguintes. A caída do muro foi só o punto final.