Lembrando a Eduardo Blanco Amor

(Recupero aquí unha serie de artigos, Andoliñas, publicadas en "Galicia Hoxe" entre o 1 e o 7 de decembro do 2004. Calquera ocasión é boa para lembrar o gran Eduardo. Ademais, sentinme aguilloado por un trasunto espectral de EBA que, no fío que nos dedica Arroutadas, semella amosarse ciumento da atención que lle dedicamos nesta casa a Otero. Por certo, cunha voz ben recoñecible e creo que amiga. Tal cousa non é certa, aquí son todos por igual ben queridos: Otero e Blanco Amor, Risco e Cuevillas, Casares e Ferrín, e moitos máis. Esta serie de seis Andoliñas quere ratificalo unha vez máis. Todas as fotos do post son de EBA)

Unha navallada no bandullo do Bocas

“Sendo eu rapaz de cinco anos, estaba coa miña nai presenciando o “Encuentro” da procesión de Venres Santo, nun balcón da Praza Maior de Ourense. (…) O ar cheiraba a perrita e sentíase un ruído de zocos pola plaza adiante. De repente, fíxose un claro de riña debaixo de nós. A miña nai colleume deseguida e xa non vin máis. Ao “Bocas” abríranlle o bandullo, e foise correndo, emparando as tripas que lle saían, hastra o hospital da praza das Mercedes. Daquela navallada saiu “A esmorga”: con estas palabras contaba Blanco Amor a orixe desta obra mestra das nosas letras, que tivo ademais a virtude de ser unha novela popular e recoñecida polos lectores.
Só por esa obra Eduardo Blanco Amor merecería a magna homenaxe que hoxe lle vai render o Pen Clube galego na súa querida/odiada Auria, cando se cumpren 25 anos da súa morte. Desde América, emigrado-exiliado no corazón, Blanco Amor emprendeu o supremo esforzo de construír toda unha lingua literaria e un mundo narrativo dun vigor excepcional. Ademais renovou as formas de contar, abriu as portas das cidades á nosa narrativa e introduciu na nosa historia literaria personaxes e sectores sociais ata entón ignorados e proscritos.
Blanco Amor escribiu ademais outras catro ou cinco obras mestras en diferentes xéneros e rexistros: Xente ao lonxe, Os biosbardos, La Catedral y el niño, Chile a la vista (no que respecta ao xornalismo), ademais da súa poesía e teatro. Non é pois ningunha hipérbole afirmar que merecería outras tantas homenaxes máis.

A memoria, Marcel Proust, Blanco Amor

En Blanco Amor, narrador serodio, o poder da memoria ten un efecto fecundante que provoca a necesidade de contar: “a patria do home é a súa infancia” repetía a cotío con Rilke e desa concepción naceu “La catedral y el niño”, autobiografía dun tempo, retrato “de una especie de bruma existencial en la que flotan escenas y personas”, en palabras do escritor; novela que rexeita o autobiografismo documental ou testemuñal. “La catedral” está narrada en primeira persoa, por pura espontaneidade vital: “eu non podo facer falar aos personaxes se non é a través de min”. Fragmentos da vida inseridos no relato. E a busca de voces próximas para as súas criaturas: en “O encalatro” O Crisanto ten a voz do seu irmán Camilo; o xeito de ollar entre azul e dourado do rapaciño de “Bartomeu” eran os dun seu amigo, Amadeo Vidal.
Admiraba o ourensán a obra de Proust e a súa fórmula “à la recherche du temps perdu”, pero facía notar sempre que calquera rememoración do pasado necesariamente precisa do labor estilizador e fecundador do escritor, que transforma a realidade dun xeito decisivo: “En realidade o pasado poetiza as cousas, transfigúraas, estilízaas e fai de feitos reais unha cousa entre a fantasía e a realidade”. Así, explicaba Blanco Amor que a realidade “demasiado comprobable” da masacre dos campesiños de Oseira en “Xente ao lonxe” fora tamén estilizada no seu libro, nun xeito de reviravolta literaria: “entón perde verdade e gaña verosimilitude, entón gaña tamén en calidade. A verdade é sempre nun sitio concreto, nun momento exacto; a verosimilitude é o aspecto”.

1 Decembro, día de Blanco Amor

Arredor dun cento de persoas participamos antonte en Auria nun amplo programa de actos de homenaxe a Blanco Amor no 25 cabodano da súa morte. Organizou este encontro o Pen Clube, co patrocinio da Fundación CaixaGalicia e das principais institucións galegas e ourensás. Foi emocionante reunir a moitos amigos de vello do escritor ourensán ou encontrarse cos mozos, estudantes do Instituto que leva o seu nome na cidade, que acudiron ao acto do Cimiterio de San Francisco. Dalgún xeito, en palabras de González Tosar, o primeiro de Decembro convertiuse xa no Día de Blanco Amor e será conmemorado no futuro, de forma regular, nesa data. A Eduardo gustaríalle ver os poetas galegos recitando na súa honra: como ben dixo Víctor Freixanes, acollería esta homenaxe coa súa habitual elegancia e un certo retrouso.
Houbo tempo para lembrar a súa personalidade humana, marcada ás veces pola marxinación con que era acollido un espírito libre, republicano, galeguista, de esquerda e homosexual. E tamén houbo ocasión para contar algunha anécdotas valiosa. Como esta que narrou Díaz Pardo dos tempos de América. O creador de “A esmorga” tiña moi malas relacións con outro Blanco Amor, de nome José e tamén escritor. Para diferenciarse del adoitaba dicir que este era o “Blanco Amor malo”. Coincidiron nunha ocasión entrando no Centro Galego de Bos Aires e cedéronse o paso mutuamente. “A vostede correspóndelle pasar primeiro por orde alfabética” díxolle José. Ao que Eduardo respostou: “si, pero por orde analfábetica tócalle pasar a vostede”.

Unha lectura presentista de Blanco Amor

Bastantes anos despois de “A esmorga” veu “Xente ao lonxe”. Se a primeira, publicada en Buenos Aires en 1959 (aquí non o permitiu a censura), era a crónica dunha derrota, a constatación cruel da impotencia dun mundo marxinal condeado pola historia e o fado, a nova novela, publicada xa en Galiza en 1973, pode lerse como un canto optimista sobre a forza do mundo obreiro e campesiño e como alegato decidido do poder da autoorganización operaria.
Blanco Amor escribe sobre un pasado lonxano, situado como boa parte da súa narrativa nas primeiras década do século XX, pero faino desde a altura dos anos 70, o franquismo final, e iso pode permitir unha outra lectura da novela, como indicaron hai anos Xesús Rábade e María Victoria Moreno: porque a novela é tamén unha aposta desde o presente a favor das loitas labregas (Castrelo de Miño dos últimos 60) e proletarias (as grandes folgas de 1972 en Vigo e Ferrol), movementos que nos estertores da dictadura demandaban liberdades, democracia e unhas condicións dignas de vida. Sempre pensei que a apoteose obreira da última novela de Blanco Amor estaba escrita, non como novela documental histórica, senón como metáfora dun presente.
Alonso Montero ratificou esoutro día este “presentismo” narrativa blancoamoriano cando contou que, segundo propia confesión do escritor, este se inspirou en Dolores Ibarurri para deseñar o perfil do seu personaxe Evanxelina, un xeito de Pasionaria tan socialista como galeguista. O pasado, a historia, o presente: as rodas do ciclo da vida.

Da mocidade, Blanco Amor, un milagre

Nun xantar entre escritores, xorde de forma inevitable o tema da mocidade actual e a situación do ensino. Para un dos asistentes, os mozos e mozas de hoxe, a xeración ESO para entendérmonos, só teñen claves positivas: son creativos, inconformistas, dominan as novas tecnoloxías (“moito máis listos que nós”), etc. Os outros comensais non estamos dacordo máis que con matices: calquera xeneralización, esta tamén, é inxusta. Hai adolescentes rebeldes, ninguén o discute, pero outros son só maleducados, agresivos, consumistas e machistas. Outro problema sería fixar as responsabilidades de cadaquén ao respecto...
Cando menos nun tema concreto moitos rapaces de hoxe (non todos, por suposto) son tan ou máis intolerantes que os de onte. Un mozo dun Instituto dunha vila coruñesa estaba a vivir un auténtico calvario entre os seus compañeiros da escola: a razón era moi sinxela, a súa libre opción sexual. Palabras como “mariquita” e similares seguen a ser os insultos máis agresivos que se poden recibir nunha aula. Un día ese rapaz, en clase de galego, escoitou dicir ao seu profesor que Blanco Amor, un dos máis grandes das nosas letras, tamén foi homosexual e aínda máis, que un colectivo coruñés se bautizou “Milhomes” en lembranza do coñecido personaxe de “A esmorga”. Aquel mesmo día o rapaz viu fender un muro ata entón insalvable: quizais se reconciliou consigo mesmo, quizais recuperou a súa autoestima, quizais...
Disque os santos fan milagres despois de mortos. Pois seica o Eduardo, ademais de crear lectores, tamén ten algo de taumatúrxico...

Melancolía polos libros non escritos

Na homenaxe que lle rendeu o Pen Clube en Auria a Blanco Amor tamén houbo voces críticas sobre o “esquecemento” do escritor e da súa obra tralos fastos do ano 1993 cando se lle adicou o Día das Letras Galegas. Pero creo que tal consideración é errada: a obra de Blanco Amor está máis viva que nunca, nas escolas e nos lectores, e ademais a Editorial Galaxia está a reeditar os seus títulos canónicos e outros novos. Entre eles, está esa peza imprescindible en castelán que é “La catedral y el niño” e o magnífico xornalismo de “Chile a la vista” ; en datas inmediatas vaise presentar un volume co seu xornalismo americano en “La Nación” de Buenos Aires.
Tamén se pode sentir melancolía polos seus libros que nunca leremos, os non escritos. Como Otero Pedrayo ou Cunqueiro, Blanco Amor foi quen de soñar moitos máis títulos dos que puido escribir en vida. A Carlos Casares contoulle en 1973 que andaba na cabeza cunha novela sobre Buenos Aires que recollese a súa “vida porteña dicotómica, entre a sociedade popular galega e a alta sociedade arxentina”. E en 1977 dicíalle a un xornalista de televisión que estaba a redactar as súas memorias, “Memorias de un don nadie”, que tampouco pasaron de proxecto formulado nesa entrevista.
Noutras ocasións falou de aventuras narrativas sen rematar ou mesmo sen iniciar: unha novela sobre a guerrilla (O barallete), outra sobre o mundo da prostitución... Todo quedou polo camiño. ¡Son poucos 82 anos para un autor da súa potencia creadora!