11 jul 2007

Lembrando a Eduardo Blanco Amor
(Recupero aquí unha serie de artigos, Andoliñas, publicadas en "Galicia Hoxe" entre o 1 e o 7 de decembro do 2004. Calquera ocasión é boa para lembrar o gran Eduardo. Ademais, sentinme aguilloado por un trasunto espectral de EBA que, no fío que nos dedica Arroutadas, semella amosarse ciumento da atención que lle dedicamos nesta casa a Otero. Por certo, cunha voz ben recoñecible e creo que amiga. Tal cousa non é certa, aquí son todos por igual ben queridos: Otero e Blanco Amor, Risco e Cuevillas, Casares e Ferrín, e moitos máis. Esta serie de seis Andoliñas quere ratificalo unha vez máis. Todas as fotos do post son de EBA)


Unha navallada no bandullo do Bocas

“Sendo eu rapaz de cinco anos, estaba coa miña nai presenciando o “Encuentro” da procesión de Venres Santo, nun balcón da Praza Maior de Ourense. (…) O ar cheiraba a perrita e sentíase un ruído de zocos pola plaza adiante. De repente, fíxose un claro de riña debaixo de nós. A miña nai colleume deseguida e xa non vin máis. Ao “Bocas” abríranlle o bandullo, e foise correndo, emparando as tripas que lle saían, hastra o hospital da praza das Mercedes. Daquela navallada saiu “A esmorga”: con estas palabras contaba Blanco Amor a orixe desta obra mestra das nosas letras, que tivo ademais a virtude de ser unha novela popular e recoñecida polos lectores.
Só por esa obra Eduardo Blanco Amor merecería a magna homenaxe que hoxe lle vai render o Pen Clube galego na súa querida/odiada Auria, cando se cumpren 25 anos da súa morte. Desde América, emigrado-exiliado no corazón, Blanco Amor emprendeu o supremo esforzo de construír toda unha lingua literaria e un mundo narrativo dun vigor excepcional. Ademais renovou as formas de contar, abriu as portas das cidades á nosa narrativa e introduciu na nosa historia literaria personaxes e sectores sociais ata entón ignorados e proscritos.
Blanco Amor escribiu ademais outras catro ou cinco obras mestras en diferentes xéneros e rexistros: Xente ao lonxe, Os biosbardos, La Catedral y el niño, Chile a la vista (no que respecta ao xornalismo), ademais da súa poesía e teatro. Non é pois ningunha hipérbole afirmar que merecería outras tantas homenaxes máis.

A memoria, Marcel Proust, Blanco Amor

En Blanco Amor, narrador serodio, o poder da memoria ten un efecto fecundante que provoca a necesidade de contar: “a patria do home é a súa infancia” repetía a cotío con Rilke e desa concepción naceu “La catedral y el niño”, autobiografía dun tempo, retrato “de una especie de bruma existencial en la que flotan escenas y personas”, en palabras do escritor; novela que rexeita o autobiografismo documental ou testemuñal. “La catedral” está narrada en primeira persoa, por pura espontaneidade vital: “eu non podo facer falar aos personaxes se non é a través de min”. Fragmentos da vida inseridos no relato. E a busca de voces próximas para as súas criaturas: en “O encalatro” O Crisanto ten a voz do seu irmán Camilo; o xeito de ollar entre azul e dourado do rapaciño de “Bartomeu” eran os dun seu amigo, Amadeo Vidal.
Admiraba o ourensán a obra de Proust e a súa fórmula “à la recherche du temps perdu”, pero facía notar sempre que calquera rememoración do pasado necesariamente precisa do labor estilizador e fecundador do escritor, que transforma a realidade dun xeito decisivo: “En realidade o pasado poetiza as cousas, transfigúraas, estilízaas e fai de feitos reais unha cousa entre a fantasía e a realidade”. Así, explicaba Blanco Amor que a realidade “demasiado comprobable” da masacre dos campesiños de Oseira en “Xente ao lonxe” fora tamén estilizada no seu libro, nun xeito de reviravolta literaria: “entón perde verdade e gaña verosimilitude, entón gaña tamén en calidade. A verdade é sempre nun sitio concreto, nun momento exacto; a verosimilitude é o aspecto”.

1 Decembro, día de Blanco Amor
Arredor dun cento de persoas participamos antonte en Auria nun amplo programa de actos de homenaxe a Blanco Amor no 25 cabodano da súa morte. Organizou este encontro o Pen Clube, co patrocinio da Fundación CaixaGalicia e das principais institucións galegas e ourensás. Foi emocionante reunir a moitos amigos de vello do escritor ourensán ou encontrarse cos mozos, estudantes do Instituto que leva o seu nome na cidade, que acudiron ao acto do Cimiterio de San Francisco. Dalgún xeito, en palabras de González Tosar, o primeiro de Decembro convertiuse xa no Día de Blanco Amor e será conmemorado no futuro, de forma regular, nesa data. A Eduardo gustaríalle ver os poetas galegos recitando na súa honra: como ben dixo Víctor Freixanes, acollería esta homenaxe coa súa habitual elegancia e un certo retrouso.
Houbo tempo para lembrar a súa personalidade humana, marcada ás veces pola marxinación con que era acollido un espírito libre, republicano, galeguista, de esquerda e homosexual. E tamén houbo ocasión para contar algunha anécdotas valiosa. Como esta que narrou Díaz Pardo dos tempos de América. O creador de “A esmorga” tiña moi malas relacións con outro Blanco Amor, de nome José e tamén escritor. Para diferenciarse del adoitaba dicir que este era o “Blanco Amor malo”. Coincidiron nunha ocasión entrando no Centro Galego de Bos Aires e cedéronse o paso mutuamente. “A vostede correspóndelle pasar primeiro por orde alfabética” díxolle José. Ao que Eduardo respostou: “si, pero por orde analfábetica tócalle pasar a vostede”.

Unha lectura presentista de Blanco Amor

Bastantes anos despois de “A esmorga” veu “Xente ao lonxe”. Se a primeira, publicada en Buenos Aires en 1959 (aquí non o permitiu a censura), era a crónica dunha derrota, a constatación cruel da impotencia dun mundo marxinal condeado pola historia e o fado, a nova novela, publicada xa en Galiza en 1973, pode lerse como un canto optimista sobre a forza do mundo obreiro e campesiño e como alegato decidido do poder da autoorganización operaria.
Blanco Amor escribe sobre un pasado lonxano, situado como boa parte da súa narrativa nas primeiras década do século XX, pero faino desde a altura dos anos 70, o franquismo final, e iso pode permitir unha outra lectura da novela, como indicaron hai anos Xesús Rábade e María Victoria Moreno: porque a novela é tamén unha aposta desde o presente a favor das loitas labregas (Castrelo de Miño dos últimos 60) e proletarias (as grandes folgas de 1972 en Vigo e Ferrol), movementos que nos estertores da dictadura demandaban liberdades, democracia e unhas condicións dignas de vida. Sempre pensei que a apoteose obreira da última novela de Blanco Amor estaba escrita, non como novela documental histórica, senón como metáfora dun presente.
Alonso Montero ratificou esoutro día este “presentismo” narrativa blancoamoriano cando contou que, segundo propia confesión do escritor, este se inspirou en Dolores Ibarurri para deseñar o perfil do seu personaxe Evanxelina, un xeito de Pasionaria tan socialista como galeguista. O pasado, a historia, o presente: as rodas do ciclo da vida.

Da mocidade, Blanco Amor, un milagre
Nun xantar entre escritores, xorde de forma inevitable o tema da mocidade actual e a situación do ensino. Para un dos asistentes, os mozos e mozas de hoxe, a xeración ESO para entendérmonos, só teñen claves positivas: son creativos, inconformistas, dominan as novas tecnoloxías (“moito máis listos que nós”), etc. Os outros comensais non estamos dacordo máis que con matices: calquera xeneralización, esta tamén, é inxusta. Hai adolescentes rebeldes, ninguén o discute, pero outros son só maleducados, agresivos, consumistas e machistas. Outro problema sería fixar as responsabilidades de cadaquén ao respecto...
Cando menos nun tema concreto moitos rapaces de hoxe (non todos, por suposto) son tan ou máis intolerantes que os de onte. Un mozo dun Instituto dunha vila coruñesa estaba a vivir un auténtico calvario entre os seus compañeiros da escola: a razón era moi sinxela, a súa libre opción sexual. Palabras como “mariquita” e similares seguen a ser os insultos máis agresivos que se poden recibir nunha aula. Un día ese rapaz, en clase de galego, escoitou dicir ao seu profesor que Blanco Amor, un dos máis grandes das nosas letras, tamén foi homosexual e aínda máis, que un colectivo coruñés se bautizou “Milhomes” en lembranza do coñecido personaxe de “A esmorga”. Aquel mesmo día o rapaz viu fender un muro ata entón insalvable: quizais se reconciliou consigo mesmo, quizais recuperou a súa autoestima, quizais...
Disque os santos fan milagres despois de mortos. Pois seica o Eduardo, ademais de crear lectores, tamén ten algo de taumatúrxico...

Melancolía polos libros non escritos

Na homenaxe que lle rendeu o Pen Clube en Auria a Blanco Amor tamén houbo voces críticas sobre o “esquecemento” do escritor e da súa obra tralos fastos do ano 1993 cando se lle adicou o Día das Letras Galegas. Pero creo que tal consideración é errada: a obra de Blanco Amor está máis viva que nunca, nas escolas e nos lectores, e ademais a Editorial Galaxia está a reeditar os seus títulos canónicos e outros novos. Entre eles, está esa peza imprescindible en castelán que é “La catedral y el niño” e o magnífico xornalismo de “Chile a la vista” ; en datas inmediatas vaise presentar un volume co seu xornalismo americano en “La Nación” de Buenos Aires.
Tamén se pode sentir melancolía polos seus libros que nunca leremos, os non escritos. Como Otero Pedrayo ou Cunqueiro, Blanco Amor foi quen de soñar moitos máis títulos dos que puido escribir en vida. A Carlos Casares contoulle en 1973 que andaba na cabeza cunha novela sobre Buenos Aires que recollese a súa “vida porteña dicotómica, entre a sociedade popular galega e a alta sociedade arxentina”. E en 1977 dicíalle a un xornalista de televisión que estaba a redactar as súas memorias, “Memorias de un don nadie”, que tampouco pasaron de proxecto formulado nesa entrevista.
Noutras ocasións falou de aventuras narrativas sen rematar ou mesmo sen iniciar: unha novela sobre a guerrilla (O barallete), outra sobre o mundo da prostitución... Todo quedou polo camiño. ¡Son poucos 82 anos para un autor da súa potencia creadora!

10 comentarios:

Anónimo dijo...

Nenos, e eu que, acaso non nacín en Ourense e non estou enterrado no mesmo cemiterio que o mestre Don Ramón, el en panteón e eu na terra, pero iso tanto ten porque o verme rilla alí como aquí, para merecer un blog igual que el? E a miña obra que, a quen está dedicada, a cristo bendito ou ao cristo das Burgas? Que, meus amigos, e eu que? Apañaivos como queirades, pero eu quero que me poñades un blog igual que llo puxestes a Don Ramón, se non queredes que bote a pacer a lingua de víbora que teño aquí guardadiña para os que a merecen. Que, Marquitos, Leituga, Arume, González, Moralla, Jimi e demais blogueiros pedrayistas, que pasa comigo para non me pordes un blog? Acaso a miña obra fondamente ourensana e esmorgueira non merece un blog? E logo hai que ser dono dun pazo para que che poñan un blog? Onde se viu tal cousa? Ten carallo con estes mozos e non tan mozos de Trasalba, que só teñen ollos para Don Ramón como se os demais nacéramos na China ou no Paraguay. Aínda tendes tempo de reparar a ofensa, póndelle Os biosbardos, Xente ao lonxe ou A catedral e o neno ou como queirades, pero xa, eh, que eu tamén quero ser obxecto de tertulias e debates. "Pra nós, os emigrantes, pensar na terra é pensar na porción da nosa vida que nela socedéu; ou seña, pensala co corazón, revivíla un pouco máxicamente, como decote pasa cando se pensa co sentimento." Veña, Marquitos, amigos que fomos, pensa co sentimento e ponme a min tamén en órbita virtual.

bouzafria dijo...

No Culturgal de Pontevedra tamén puiden observar como Blanco Amor era un excelente fotógrafo.

Anónimo dijo...

En efecto, EBA foi un gran fotógrafo.

Hai anos o Valcárcel e o Benito Losada, e outros colegas seus do Clube Alexandre Bóveda de Ourense, recuperaron os negativos e publicaran un libro cunha selección de fotos.

Anos máis tarde, Galaxia tamén editou un libro sobre a fotografía de EBA.

Supoño que este último aínda estará á venda.

Anónimo dijo...

Sóio entréi asiduamente no LIceo Ourensán durante a celebración dunhos campionatos europeos de xadrez no setenta e pico.Qué gozada,ver en directo a Díaz del Corral(cómo fumaba o condanado),Anderson,Georghiu e outros mostros.Aparte que tivera o honor de xogar unha partida con Anatoly Karpov,de paso hacia Manila pra xogar con Fischer a pertida que nunca se celebróu...Pro unha vez fora a un ciclo sobor de Blanco Amor,nos ochenta, e puxeran "la parranda".Nunca soupen como conseguir ese filme...

Mr Trolh

Marcos Valcárcel López dijo...

Graciñas pola anotación de APC. Así foi pero vou precisar máis. Non un, senón dous libros de fotos de Blanco Amor editamos dende o Clube A.Bóveda. "EDUARDO BLANCO AMOR FOTÓGRAFO" no 93, edición propia do Clube, como consta no libro seleccionaron as fotos Benito Losada e Ángeles Fdez. e os textos a mesma Ángeles e eu mesmo. Houbo que traballar abondo no tema, pero quedou un traballo fermoso, no que tamén axudaron Manuel Forcadela (limiar), Xosé H. Acuña (asesor) e o laboratorio fotográfico do amigo Eduardo Núñez. Coordenaba Benito. E o segundo foi O FILLO DA FLORISTA. 34 RETRATOS DE EBA, que xurdiu dunha exposición preparada polo Clube e que estivo en varias cidades galegas (Auria, Lugo, etc.). Este libro, de 1998, axuntaba 34 autorretratos de EBA con tarxetas pedidas para a ocasión a escritores galegos e amigos seus sobre todo de Ourense: hai textos de Casares, Ferrín, Manuel María, Díaz Pardo, Peña Rey, Augusto Valencia, etc. Coordinamos este novo libro Benito, Ángeles e eu mesmo e escribían nel dous limiares Basilio Losada e Afonso Monxardín. Este publicouno a Editorial Linteo baixo a nosa directa supervisión. En fin, dúas xoias de colección blancoamoriana.

torredebabel dijo...

Graciñas Marcos por lembrar a EBA e desvelarnos aos que ainda estamos no proceso de coñecelo, alfaias coma estas. Sempre será pouco agradecido o que fas. Non sei ben por qué, ainda que teño algunhas ideas, pero adoito asociar moitas veces a EBA con Manuel Puig. Dende logo, afastados nas épocas, penso que teñen entre eles máis coincidencias das que semellan a primeira vista.

Marcos Valcárcel López dijo...

Para TORRE DE BABEL: déchesme un tema para un futuro post sobre EBA. As pegadas literarias doutros autores na súa obra: sobre iso dei unha conferencia no Liceo ourensán hai anos, non publicada por certo. Podo adiantarche xa que Blanco Amor admiraba moito a obra de varios escritores sudamericanos e a moitos coñeceunos en persoa ou fixo amizade con eles. E das súas pegadas literarias, sempre falaba dos sudamericanos e dos neorrealistas italianos. Falaremos disto en calquera momento. Saúdos alén mar.

Anónimo dijo...

E as pegadas literarias de Blanco-Amor noutros autores?
Eu penso que foron poucas nos anos sesenta e setenta. Por que tivo tan poucos continuadores?
Houbo un rexurdir da súa narrativa nos oitenta, cun intento de realismo suxo e urbano.

Marcos Valcárcel López dijo...

Eu creo que si hai pegadas evidentes de Blanco Amor noutros autores de hoxe. Nalgunhas páxinas de Ferrín. Noutras de Casares. En moitas de Bieito Iglesias, cando acolle esa veta marxinal e algo canalla que tan ben sabe dominar. E nalgúns relatos do Manolo Guede. Sen profundar demasiado no tema.

Anónimo dijo...

Torredebabel fala das coincidencias literarias entre Blanco e Puig, que non teñen por que adquirir carácter de influencia. Por suposto hai unha afinidade homoerótica, que no caso de Puig vira mesmo ata a condición de "loca", tal e como o propio Puig se definía. Eu creo que os temas de Puig, o cinema (máis ben o star system), a cultura pop (camp, en palabras de Susan Sontag), a represión sexual, as fantasías en certo modo sadomasoquistas, e o ton melodramática das súas historias son máis afíns aos dun Terenci Moix cós temas desenrolados por EBA. Pero someto esta última consideración á mellores lectores.
Por certo, agora que lembro un post xa moi antigo sobre autobiografía, veñenme agora as memorias, en tres fascinantes volúmenes, de Terenci Moix. Moi recomendables.