CASA DE CITAS
O alento étnico
"... O canteiro ó decorar unha parede aldeá, ou o labrego ó deseñar coa súa navalla un mundo ornamental na madeira dun xugo de bois, non obedecen a capricho individual. responden ó impulso étnico que non saberían nunca explicar"
RAMÓN OTERO PEDRAYO
(Imaxe: Espiral, de Menchu Lamas, obra presente na exposición de homenaxe a Méndez Ferrín)
Entradas
67 comentarios:
Iso do impulso étnico é un impulso lírico de Pedrayo. E supoño que ha crer niso don Ramón. Que lonxe estou do egrexio!
Aguda observación Arume, pero a cita, dun tradicionalismo impasibel, atroz, ainda que saise da pluma de Otero, non dí moito del. Non foi Otero especialmente tocado pola graza lírica, no seu traxecto do eu ao nós próducese precisamente a súa ruina lírica e emerxe unha prosa que pretende reunir os elementos dunha identidade colectiva, dunha cultura, porque teñen o valor de doar sentido. Pero esa reunión no é aproblemática, a obra de Otero prodúcese na tensión entre este mundo recuperado, mediante o redescubrimento da identidade galega e o contacto cuns cambios que rexeita(resulta curioso o rol do irmao de Adrian Solovio en Arredor de si). Pero o refuxio Huyssmaniano en otero non funciona e non se furta a acción.O seu compromiso coas forzas politicas progresistas acredita que para Otero o canteiro non é un simples instrumento da tradición, senón un fin en si mesmo con capacidade de transformar a sociedade coa suma de accións, nas que ao fin Otero confiaba para anovar esa identidade xeolóxico-cultural nun mundo tan complexo como se debía presentar por entón o Ulises de Joyce.
Jimy de Rairo
Otero cría, como Risco, que a "raza celta" modelara de vez e para sempre o "espírito" e a "alma" de Galicia. A partir desa conformación espiritual colectiva, todas as producións culturais galegas debían por forza levar o selo da raza e ser unha manifestación do "volksgeist" sempre subxacente. Moi propio da época e do pensamento de "Nós", que neste asunto é herdeiro claro de Murguía. Supoño que no nacionalismo galego de hoxe este tipo de visións están cuestionadas ou, cando menos, moi matizadas. Aínda que ás veces teño a impresión de que non están totalmente descartadas, polo menos por parte dos sectores máis proclives ao que antes se chamaba o "nacionalismo popular". En calquera caso, é un problema interesante, pois ramifícase cara outras cuestións como a concepción da "cultura nacional" e as relacións entre individuo e colectividade no campo da creación artística.
Neste asunto, a deificación nacional de certas figuras da xeneración Nós pode resultar unha rémora moi importante. A desmitificación de tales intelectuais sería moi conveniente, pero moito me temo que non estamos aínda en condicións de facelo. A súa influencia sobre o pensamento actual aínda está vixente. E é unha mágoa. Pasou na cultura española cos estomagantes da xeneración do 98 e con outros máis que están na cabeza de todos. Para sacudirse de encima tales enxendros hai falta anos, outras xeneracións.
Pois vexan que eu me encontro bastante a gusto coa referencia de Otero; se o impulso do canteiro xurdiría de transcendencia colectiva ou inmanencia herdeira de motivos e técnicas, é cousa que non abordarei aquí.
Ao mellor algún de vostedes interpreta nalgún sentido este meu sentido das cousas. En todo caso, se comeza o proceso de desmitificación lereinos gustoso.
Aclarando algo previamente: con respecto a Otero e a Nós, canto a min a débeda da cultura escrita e excelencia intelectual galega aínda non está paga. Se algunha vez se dá.
Coma sei que esta é casa casaresián, será conveniente que se saiba deste
SIMPOSIO INTERNACIONAL CARLOS CASARES
PRESENTACIÓN DE COMUNICACIÓNS
Tralo 5º cabodano do pasamento de Carlos Casares, a Fundación que leva o seu
nome considera chegado o momento de promover un Simposio Internacional sobre
a súa obra e a súa traxectoria intelectual que permita revisar e actualizar
o seu coñecemento, detectar os aspectos que precisan ser estudados con maior
profundidade e estimular investigacións científicas que aborden eses campos.
Con estes obxectivos a Fundación Carlos Casares, en colaboración coa Cátedra Carlos Casares da
Universidade de Vigo (Campus de Ourense), celebrará entre o 13 e o 15 de decembro de 2007 un Simposio
Internacional na cidade de Ourense.
Ábrese un prazo para presentar propostas de comunicacións que non deberán exceder en ningún caso os 30
minutos e que terían que integrarse nunha das seguintes liñas de investigación:
- Obra literaria.
- Actividade xornalística.
- Traxectoria intelectual, editorial e política.
As propostas de comunicación poden presentarse en galego ou inglés e deben ir acompañadas dun resumo
dunhas 300 palabras e dun breve curriculum vitae do autor ou autores. O Comité Organizador do Simposio
decidirá a súa inclusión no programa. A Fundación concederá bolsas de viaxe para aqueles estudantes de
posgrao que o soliciten e cuxa comunicación sexa aceptada polo Comité Organizador.
O PRAZO DE PROPOSTA DE COMUNICACIÓNS REMATA O 30 DE XULLO DE 2007
COMITÉ ORGANIZADOR:
CAMINO NOIA: Catedrática de Literatura Galega da Universidade de Vigo; cnoia@uvigo.es
OLIVIA RODRÍGUEZ: Profesora de Teoría da Literatura da Universidade da Coruña; olivia@udc.es
DOLORES VILAVEDRA: Profesora de Literatura Galega da Universidade de Vigo; fgvilave@usc.es
HÅKAN CASARES BERG: Secretario da Fundación Carlos Casares; hcasares@fundacioncarloscasares.org
Hai un pequeno erro que procede da propaganda recibida: Dolores Vilavedra é da USC.
Canto saben vostedes de Otero Pedrayo. Dá gusto aprender.
Arume, non sei porqué esa teima desmitificadora. A Otero non se lle coñece moito a verdade, e o que rula por aí son unhas interpretacións pret a porter que efectivamente poden caer nesa sorte de mistificación, pero son resultao do descoñecimento. A obra de Otero como a de calquera outro autor non é susceptible dunha interpretación definitiva. O horizonte de expectativas a partir do que se interpreta a obra varía co tempo, e esta interpretación hoxe é distinta por exemplo da de fai vinte anos. Compre acercarse a Otero, sen prexuizos, co coñecimento actualizado para aplicalo honestamente. Vamos que hai que de verdade relelo, mergullarse na súa obra a percura de tesouros, eu nunca emerxin baleiro.
Leituga, paréceme a min que Otero é o menos doctrinario de Nós, hai moita tensión creativa en Don Ramón como para atoparse cómodo nesa cosmovisión, moita veces hai que por o oido mais que ao que di, ao seu dicir,pairar nos planos connotativos de apariencia moitas veces informes, mais cun movemento armonioso a pesar do seu inacabamento, caracteristica por certo moi barroca.
Jimy de Rairo
Ando entre Pinto e Valdemoro, se a ninguén lle molesta tan mesetaria e mesmo centralista expresión. Entendo -e nalgunha medida comparto- o que di o señor Arume, aínda que eu non falaría de "desmitificación", senón da necesidade de non mitificar. No mundo da creación cultural, a mitificación é sempre improcedente. O que vale é a comprensión, a interpretación e os xuízos raxonados.
Certamente, Otero é moito menos doutrinario que Risco, pero isto é porque ao ter a Risco ao lado, todo o día elucubrando e dicindo como eran de verdade as cousas, xa el se vía liberado da necesidade de crear doutrina. E tampouco lle ía co carácter.
Arume e Leituga pretende desmitificar o que eles pretenden mitificado, cando todos sabemos que, por desgraza, a xeración Nós está sendo esquecida. Eles parecen menosprezala.
Que habería que "deificar", pois? A xeración anterior e posterior á xeración Nós? Os intelectuais españois? Os intelectuais "gallegos a la española"?
Deixo a zumba a un lado e, por ser vostede un contertulio habitual, opto pola sinceridade e o respeto para contestarlle, señor Swann. Por se non quedou claro dabondo no meu anterior post, eu non pretendo nin mitificar nin desmitificar á Xeración Nós. Aínda que, no caso de que estea mitificada, creo que o mellor favor que se lle podería facer sería desmitificala. Normalmente a mitificación só lle convén aos mitificadores e nunca aos mitificados.
Non me consta que a xeración Nós estea "sendo esquecida". De onde extrae vostede esa conclusión que seica "todos sabemos"?
Por que lle parece que o señor Arume e mais eu "menosprezamos" á Xeración Nós"? Aínda que non cometerei a innecesaria ousadía de falar no nome do señor Arume, direille que pola miña parte non hai ningún menosprezo cara á Xeración Nós. Mesmo me aventuro a pensar que a aprezo máis que vostede, na medida en que creo que a coñezo mellor.
Pregunta vostede "que habería que deificar". Sendo tan contrario como son á mitificación, comprenderá vostede que son aínda máis reticente a calquera "deificación". Persoalmente, non teño necesidade ningunha nin de santos nin de deuses, exceptuando a Ronaldinho, deus non único da verdadeira relixión, que é o fútbol. Pero entendo que outra xente si teña outras relixións e necesite outros santos, outros deuses e outros mitos. En todo caso, a min resúltame imposible confundir a Otero Pedrayo -ou a Ramón Piñeiro- coa Virxe de Lourdes ou con San Benitiño de Lérez.
Alguén saiu escaldado, e está moi claro quen.
Deixenme intervir no debate da mitificación de Nós-Otero. Eu creo que non hai nin mitificación nin esquecemento. O que non hai é presenza de Nós no mundo popular, porque a difusión cultural ten unhas claves que hoxe non o permiten. Pero a nivel académico e de investigación, Otero segue dando moito que esculcar: velaí o excelente discurso de ingreso na RAG de Ramón Villares sobre "Arredor de si". E quero lembrar tamén o estudo que en 1988 asinamos (ed. Ir Indo), Xosé R. Quintana e máis eu, tan utilizado por tanta xente (e menos veces citado): "Ramón Otero Pedrayo. Vida, obra e pensamento". Aí hai un debullamento polo miúdo das claves ideolóxicas de Otero e tivemos que facelo a través da prensa pois moitos elementos están espallados aquí e acolá (labor que exerceu Moncho Quintana, por certo, en moitos arquivos galegos). Nese estudo creo que non hai afán consciente de desmitificación, pero si de análise crítica e rigorosa, sen ningún de tipo de prexuízos nin apriorismos sectarios. E quizais por iso gustou moito a algúns, a bastantes, e moito menos a outros, que se amosaron molestos pola nosa cualificación de Otero como un intelectual "conservador", sen por iso renegar do seu galeguismo e do seu liberalismo, por suposto.
Para Arume, coincidir con el na transcendencia dese Simposio Casares, ó que xa fomos convidados para participar e que esperamos que sexa un fito nos labores de achegamento ó escritor de "Deus sentado nun sillón azul" e "Un país de palabras" (dous dos seus libros máis imprescindibles).
Sr. Leituga: creo que se retrata vostede moi ben cando di "[m]esmo me aventuro a pensar que a aprezo máis que vostede, na medida en que creo que a coñezo mellor".
Polo demais, reafírmome nas miñas palabras. O sr Leituga pode cuestionar, criticar ou da necesidade de "non mitificar" (cito as súas palabras) o que queira a xeración Nós, pero, que alternativa nos dá?
Se cadra o que acontece é que os membros da xeración Nós eran nacionalistas galegos, e Leitaga "lamenta" que os nacionalistas "populares" de hoxe en día aínda comunguen con algunhas das (resesas?) doutrinas e procederes daqueles intelectuais. Efectivamente, demolidos os referentes ideolóxicos da base do nacionalismo, que nos queda? Que nos ofrece, Leituga?
Habería que aclarar a que nos referimos cando dicimos mitificación. Pode que nos refiramos a popularización ou a situar os autores non pensamento politicamente correcto en cada tempo...
Repito que non hai unha interpretación definitiva de ningún autor, e sosteñoo.
Efectivamente o libro citado por Marcos e o de Carlos Baliñas, foron duas obras que acercaron a Otero, toda unha xeración, e ben, porque foi un acercamento crítico, e con afán de rigor.
Para min queda pendente un acercamento critico-estético a súa obra literaria, tarefa non doada pero necesaria, que agardo que se acometa por algures, e que xustifique algunhas claves para unha interpretación fructifera dunha obra que segue a provocar interés e ofrecer novidade.
Jimy de Rairo
Xa que vostede cita, con toda razón, amigo Valcárcel, o estudo que sobre Otero Pedrayo fixeron vostede e Quintana, permítome colgar aquí a parte final dun estenso texto aínda inédito deste último, que casualmente obra no meu poder e no que explica a evolución da posición oteriana a finais da II República(chamo a atención sobre os dous últimos parágrafos).
CODA: DA LOITA CONTRA O TEMPO DUN CATÓLICO CONSERVADOR
Como se pode apreciar da panorámica da súa actuación pública, Otero Pedrayo actuou coherentemente en todo momento como católico conservador, enfrontándose, a medida que avanzaba a república e cada vez maior radicalidade, contra todo o que supuxese, na súa opinión, un triunfo dos valores laicos e esquerdistas, asumindo unha posición de “atrincheiramento cognitivo” defensivo (Berger, 1994). Son múltiples os textos neste sentido -parte dos cales xa foron citados-, pero tal vez un dos máis claros é o que publica o día anterior ó plebiscito autonómico de 1936, titulado, significativamente, “A loita das culturas”:
“No grande teatro do mundo unha cultura de senso laico contra outra cultura de arelanza relixiosa... Analisade un pouco e veredes como nesta polémica afíanse os caracteres da traxedia da historia. En cada terra, en cada tempo, en todo home... En cada orbe de cultura, grande ou pequeño, relixiosidade e laicismo loitan, mestúranse, engánanse, ás veces cegos, ou disfrazados ou inconscientes, outras claramente determinados en métodos e fins. Xentes relixiosas con carácter laico forman nas filas dos debeladores da lembranza inmorrente, e nas formacións de arelanza relixiosa atópanse duros positivistas e farisaico orgullo e avaricia de ópera bufa... Arestora, cando os mellores espíritos do mundo saben espirse da súa vaidade e procuran na Cruz a liberdade arelada, aquí unha certa pedagoxía fixo aldraxar a Cristo nas escolas”
Pero, sen dúbida, un dos máis rotundos encóntrase nun manual escolar -e, por iso, cunha prosa clara e didáctica- de 1936 da súa autoría, do que paga a pena reproducir un estenso fragmento porque nel se encontra condensado -e totalmente radicalizado- todo o imaxinario oteriano ó respecto:
“La formación de la URSS con su culto materialista de la fuerza, con su masa exclava de una minoría de enérgicos tiranos, es un hecho más doloroso para la historia de la civilización que la guerra europea. Cambió la situación de las fuerzas en lucha en todo el mundo. Fue la mayor organización posible contra la cultura europea, y entregó el mundo a la lucha trágica de los días contemporáneos... Fueron sus armas [as do bolxevismo] las matanzas en masa, la energía del mando, la debilidad de las potencias occidentales que no supieron hundir el nuevo régimen en sus comienzos, sin darse cuenta del peligro que representaba para la cultura y para la paz del mundo... La difusión del socialismo en la segunda mitad del siglo XIX se explica por el egoísmo de la burguesía, la debilitación de la cultura filosófica obscurecida por el desarrollo de las ciencias particulares, el repeto ciego a las opiniones de las masas emancipadas de la dirección de minorías selectas, el predominio de la gran ciudad artificial sobre el campo creador y conservador de las eternas esencias del trabajo, y otras muchas causas tendentes a destruir en el alma de las gentes la esperanza de la inmortalidad. El marxismo aspira a ser una filosofía, un sistema de gobierno y una religión al revés porque niega todas las religiones y estrecha la vida humana en los límites del materialismo, eliminando la libertad y alzando como poder absoluto el de la colectividad organizada... aprovecha todas las crisis políticas y sociales para actuar con fría táctica... Actualmente significa para la civilización occidental, de base y eje cristianos, una amenaza sólo comparable con las invasiones mongólicas o turcas. Contra ella la civilización occidental, extendida a casi todo el mundo, lucha en diversos frentes desde la guerra material hasta la enérgica afirmación espiritual de los eternos valores. Es el tema de la tragedia actual, la más dura que los hombres han conocido. De ella la civilización saldrá exaltada, purificada y triunfante en sus inmortales aspiraciones”
Eran estas, nada máis nin nada menos, manifestacións -militantes, radicais, xa non “literarias”- da súa loita contra o tempo, contra o avance da secularización en definitiva, nunha etapa histórica crítica e conflictiva, politica e socialmente polarizada. Tratábase, polo demais, dun discurso -civilización occidental cristiá versus laicismo e marxismo ateos- que comparte elementos comúns do discurso das dereitas católicas e da xerarquía eclesiástica e mesmo de intelectuais republicanos conservadores, como era o caso de Miguel de Unamuno (Urrutia, 1997).
Situado nunha encrucillada entre a Reacción dereitista, a Reforma republicana e a Revolución obreirista, Otero atópase profundamente incómodo, desilusionado coa evolución da República e carente dun espacio propio desde o que poder defender pública e axeitadamente as súas posicións. Coa primeira podía compartir a defensa da relixión e da orde social, pero o clasismo, o fariseísmo, os modos intolerantes e autoritarios e o acedo españolismo arredábano das súas posicións. Coa segunda podía compartir a necesidade dalgunhas medidas reformistas e da estabilización democrática, pero non podía estar de ningunha maneira conforme nin co seu laicismo nin coa lexislación secularizadora (secularización dos cemiterios, lei de divorcio, lexislación educativa laica e peche de centros de ensino relixioso, lei de confesións e congregacións relixiosas, ...), e xa non digamos coas expresións de anticlericalismo típicas de determinados sectores republicanos. E da terceira aborrecía profundamente todo o que significaba.
Así as cousas, o discurso oteriano enrócase definitivamente na nostalxia e reinvención mistificadora dun pasado arcádico e na evocación e defensa pública do que considera elementos constitutivos da tradición galega (relixiosidade, familia, parroquia, pequena propiedade, forma de vida rural, ...), que xulga en perigo. O seu discurso público vólvese unha “narración depresiva”, isto é, cae na tentación de “ancorarse no pasado, fixándoo na inmobilidade”, e “fai do pasado un mito das orixes que volve imposible a experiencia presente” (Meluccci, 2001: 95-96). De tal maneira que, para Otero Pedrayo, a democracia xa só sería posible en determinadas condicións, pois do contrario volveríase demagoxia: “Las sociedades afincadas en la tierra aun dentro de la democracia son firmes, pero si predomina el poder de los `sin tierra´ de los habitantes de las grandes ciudades, carentes de tradición y de responsabilidad, la democracia se vuelve demagogia irrespirable” .
Con todo, o atrincheiramento cognitivo oteriano de defensa a ultranza da tradición e da relixiosidade non derivou nunha ofensiva de “cruzada” (Berger, 1994). Aínda conservaba unha faísca de esperanza, e ademais non demitíu en ningún momento do seu fondo humanismo e da compaixón e o aprecio pola vida humana: Otero, autenticamente cristián e evanxélico, devoto do amor e da fraternidade co semellante. De aí que non dese o paso de asumir e apoiar, como si aconteceu con algúns dos seus compañeiros, a Cruzada real e xa non só retórica que, manu militari, ensanguentou pobos e terras de toda España, aínda que compartise as medidas recatolizadoras do novo réxime (Lannon, 1990).
Sen ningún xénero de dúbidas, Otero Pedrayo achábase moito máis a cómodo e feliz coa fabulación de mundos imaxinarios, narrando a nación en suma (Bhabha, 1990). Pero el -erradamente ou non, en todo ou en parte- veuse na obriga moral de comprometerse e expresar publicamente as súas ideas. E sempre continuou fiel ós seus amigos e a Galicia. E, sobre todo, nos legou unha obra singular, imperecedeira, incomensurable, dunha grande riqueza e suxestión literarias, á que sempre haberá que volver unha e outra vez.
O texto colgado pode abrir un interesante debate, pero eu até mañá non poderei abordalo. Animo aos contertulios.
Jimy de Rairo
Lamento non poder ler tampouco tan longo e prometedor texto; onde antes eran exames, agora son avaliacións.
Unha breve referencia quería facer a outros motivos, por máis que a achega do anfitrión me exima de cousa longa. Dada a súa difusión sempre minoritaria, a referencia a "mitificación" ou aínda "deificación" de obras e figuras da Xeración Nós ten que se referir, case en exclusiva, ao ámbito ideolóxico nacionalista -nos seus niveis, supoño, máis vernizados de ilustración- e se cadra algún outro galeguismo. Debo discrepar con certa vehemencia: de Risco adóitase valorar o esforzo intelectual; de Otero, grandeza produtora e coherencia en tempo difícil; de Cuevillas, discreción e seriedade. Coas matizacións, e limitacións de alcance, que se queiran.
Do Grupo en si, o papel, conscientemente asumido, de posta ao día da cultura escrita e a súa homologación co discurso contemporáneo. Non penso incorrer en ningún dos anteriores seica vicios se subscribo isto último e o encomio con pouca reserva. Ás veces, parecemos non decatarnos de que a cultura escrita galega, e o proxecto que sustenta, renacen en subsisten contra moita evidencia histórica. Darío Xohán Cabana díxoo bastante mellor ca min.
Ou non son entendido, non se me quere entender (pola forza do prexuízo) ou non son quen de explicarme. Quero crer que é esto último. Pero, como Leituga contestou coa elegancia da que eu carezo, asino ás súas verbas. Mesmo a clara consideración de Ronaldinho como un deus da miña devoción.
O texto que antes se colgou, de X.R. Quintana, é abondo explicativo da posición ideolóxica de Otero no inicio da guerra civil. Subliño este parágrafo, tan revelador:
Situado nunha encrucillada entre a Reacción dereitista, a Reforma republicana e a Revolución obreirista, Otero atópase profundamente incómodo, desilusionado coa evolución da República e carente dun espacio propio desde o que poder defender pública e axeitadamente as súas posicións. Coa primeira podía compartir a defensa da relixión e da orde social, pero o clasismo, o fariseísmo, os modos intolerantes e autoritarios e o acedo españolismo arredábano das súas posicións. Coa segunda podía compartir a necesidade dalgunhas medidas reformistas e da estabilización democrática, pero non podía estar de ningunha maneira conforme nin co seu laicismo nin coa lexislación secularizadora (secularización dos cemiterios, lei de divorcio, lexislación educativa laica e peche de centros de ensino relixioso, lei de confesións e congregacións relixiosas, ...), e xa non digamos coas expresións de anticlericalismo típicas de determinados sectores republicanos. E da terceira aborrecía profundamente todo o que significaba.
.............
Foi, pois, Otero un intelectual sen acomodo nos difíciles e tráxicos días que viviu. Ese foi o seu drama, non a súa traxedia (a traxedia foi dos que morreron ou quedaron enterrados varios anos no cárcere). A eles mesmos lles tributa don Ramón un gran alegato lírica de defensa no seu "O libro dos amigos", que a censura e policía deberon coñecer, pero sen atreverse a actuar contra del.
Por outra banda, as posicións de Risco non eran moi diverxentes, aínda que el si se comprometese publicamente co novo réxime: quizais por medo ou simple supervivencia económica, ademais da coincidencia ideolóxica con algúns elementos do novo estatus dos alzados. A favor de Risco hai que dicir que, polo que sabemos, non tivo apenas beneficios económicos por esa viraxe política. E debe constar tamén que o groso do galeguismo ourensán estaba na mesma liña e, agás excepcións, a represión sufrida polos mesmos foi moi menor: unhas multas que nin sequera se pagaron. Si houbo represalias económicas contra Manuel Peña Rey, que presidía o grupo galeguista ourensán. E moitos dos que se acobillaran na Dereita Galeguista coincidiron con Risco nesa colaboración co novo réxime, participando en institucións ou en actividades sociais do mesmo.
Realmente suxestivo o extracto. Engadiría eu, para Otero, a posible melancolía ou saudade dun tempo irremisiblemente perdido -o da fidalguía rectora- ao mellor patente n'"Os camiños da vida" e compensado polo seu poderoso vitalismo e amor á vida, á realmente existente.
Con tales vimbios, non alcanzo a ver seriamente como don Ramón pode ser obxecto dunha mitificación que nunca vin nin vivín. Sendo eu novo, no ámbito ideolóxico cercano percibíase certo respecto e moita distancia; aínda o pillei vivo e lle escoitei unha conferencia en Fonseca, presentado por Beiras: foi, a deste, probablemente a derradeira xeración na que algúns o estimaron como mestre.
Líase pouco, pouquísimo a súa obra; eu mesmo, quitando artigos de prensa, limiares e algún poema, entreille a Otero máis tarde. Non se entendía ou rexeitábase o seu discurso. Outros eran os guieiros, ningún deus e máis ben escaso mito.
Eu sobre o Grupo Nós teño unha consideración que entendo obxectiva: a súa posición diacrónica na estrutura cultural e literaria é clave; consolidan un sistema que insolitamente, a partir da cultura iletrada e contra moi eficaces forzas e inercias da historia, reaparece no século XIX para pasmo dalgúns, incomodo doutros e indiferenza volta hostilidade de poderes maiores.
Paréceme suficiente para conferirlles alto valor a estes galegos que poucos galegos coñecen, malia figuraren os nomes en rueiros varios e zona céntrica. Non me aparenta cometer exceso nin caer en prexuízo. Ora que esta, se cadra, resulta mención ociosa.
Fóra de marxe: non sei se os membros da Xeración Nós están a ser esquecidos. Con respecto a eles rexistrouse ese tipo de respecto que oscila entre o marxinal e o póstumo. Pero pouco recoñecemento leo eu para os aspectos máis políticos e especialmente transcendentes: dotar un país cun aparello de cultura vocacionalmente moderno e "normal". Esquezo do destinado para o beneficio da efeméride?
Que en calquera lugar (de pret a porter, probablemente, como ben di o amigo Jimy de Rairo, pero tamén nos libros de texto que todo o mundo le) figure o nome de don Ramón como "Patriarca das letras galegas" e un "grande exemplo da resistencia galeguista na longa etapa da ditadura" non me parece nin signo de esquecemento, nin de escasa mitificación. Á marxe de que un lea máis ou menos, mellor o peor, os libros de Otero. E eu, a risco de repetir o dito por Leituga e de ser excesivamente didáctico, non gusto de mitificacións nin de deificacións nin tampouco da aplicación do xénero épico para explicar as historias culturais.
Salvo, claro está, a natural e irracional devoción culé, enfermidade de difícil curación a estas alturas.
Diría eu "xa en ben poucos lugares" e "nos libros de textos que bastantes alumnos de secundaria len e case todos esquecen". Con respecto ao do "grande exemplo da resistencia galeguista na longa etapa da ditadura", expresión na que sospeito aceptable ironía, permítome repor extracto meu de mensaxe anterior e referido á valoración globalmente positiva dos membros de Nós: "Coas matizacións, e limitacións de alcance, que se queiran".
É claro que, en discursos ideoloxicamente motivados e libros de texto, certos extremos parciais se ignoran. Do mesmo Risco téndese actualmente a pasar bastante por alto o que aconteceu despois do 36. E non se mencionan certos escritos de Otero na posguerra, postos de relevo por Claudio Rodríguez Fer.
Ora ben, "mitificación" é vocablo que adoito usar eu para perfís máis globais; neste caso preferiría, é un falar, "decoración de imaxe". Sobre todo cando, en efecto, Otero foi un resistente galeguista, purgado ademais, durante períodos importantes da ditadura, e desempeñou un maxisterio innegable; supoño que coñece "Os anos escuros" (Franco Grande) e a novelación que n'"O ventre do silencio" realiza Méndez Ferrín.
Supoño que "épico", neste caso, non contempla a acepción fabulatoria; sobre todo cando certas crónicas e bastante literatura avalan ou dan pé á interpretación histórica. Pero lerei con interese calquera aclaración.
Como moitas veces, xosé m. gonzález expresou infinitamente mellor o que eu quero explicar.
As interpretacións dese tal Quintana, con moita rebumbio de citas e termos como "atrincheiramento cognitivo" (manda nabo), non me casan cun feito irrefutable: Otero Pedrayo foi deputado nas cortes republicanas polo PG, e que eu saiba permaneceu fiel a ese partido até o estoupido da guerra civil. E ademais, eu non penso que el vivise esas discrepancias ideolóxicas cos outros membros do partido como un "drama". Non cómpre esquecer que o PG era un partido de centro-esquerda, e polo tanto alonxado das posicións máis extremas. Estou seguro de que se daba perfectamente conta do que se xogaba o partido de concorrer en solitario ás elecións.
Di o tal Quintana: "Otero Pedrayo achábase moito máis a cómodo e feliz coa fabulación de mundos imaxinarios." Isto sóame a aquela ladaíña de "Castelao, que grande artista e que mágoa de político"
Non falei de "No ventre do silencio" porque me pareceu demasiada obvia a referencia. Aínda que hai aparece esa especie de respecto e distancia (un simulacro de mitificación) que di vostede. Foi do libro de Ferrín de onde sacou tal impresión?
Sobre a ironía da expresión da resistencia antifranquista é posible, pero non é miña. Teño unhas cuantas máis semellantes: ven sendo un tópico, polo que se ve, sobre Otero.
Épico=narrativo. O da fábula, pois, non é descartable. E na construcción dunha historia da literatura hai moito deso, pero eu non o critico: sempre é lícito.
Sobre o PG como forza de centro esquerda é a primeira noticia que teño. Gustaríame saber algo máis.
Outra intervención súa nada afortunada, señor Marcel, na mesma liña das que lle dedicou a Leituga 1 e a Arume dos Piñeiros con anterioridade.
É vostede un pouco brusco de máis e ten unha teima "anti supostos anti" que debería moderar porque, do contrario, podería amargárselle definitivamente o carácter. Con toda sinceridade llo digo.
Resposta case telegráfica (en presunción inicial), deberes familiares mandan.
Certo respecto e moita distancia é vivencia miña, e non impresión, referida aos da miña xeración e orientación nos últimos anos 70. Ferrín, coma Franco Grande ou Beiras, entendo que lle ten real respecto; se o personaxe se ve distante coido que é pola súa finción literaria: o centro da historia son os novos, non a súa realzada e complementaria figura.
Xerar tópicos adoita ser proba de valor; non hai nada como ser alguén para que falen de ti, aínda que sexa ben. Reitero o dito máis arriba.
Entendín o de épico como referencia de estilo, pola presenza intuída -ao mellor- de certos motivos formais. Considero obxectivo calibrar a función sistémica da Xeración e Grupo Nós. Tamén se pode facer tabulam rasam da dificultade histórica e reclamar sen excepción a simple textualidade. Coherencias aparte.
No PG había diversas correntes. Cando opta electoralmente pola Fronte Popular, saen Risco, Filgueira e os outros. Daquela, o discurso de Bóveda, Víctor Casas ou Castelao convértese en central e ten bastante perfil de centro-esquerda. Otero permanece no partido, pero en silencio; resulta ben elocuente. Miquel Roca i Junyent posiblemente conserve o carné de Convergència.
O telegrama había saír caro. Xa mo quixo parecer.
"Función", non "finción" (segundo parágrafo). Boa noite.
Non, amigo González, Otero non permanece en silencio ante o xiro estratéxico do PG cara a súa alianza na Fronte Popular.
Antes ao contrario, levará a voz cantante -fielmente, iso si- contra o que considera un tráxico erro do partido.
Por comodidade, copio e colo por última vez (sen notas a rodapé) outro fragmente do mesmo texto "do tal Quintana" (Swann dixit), e espero que se comprenda este abuso na citación.
(De paso, o señor Marcel Swann quizais poida aprender algo que ignoraba)
**************
Desde finais de 1934 inícianse -nomeadamente por Castelao e Bóveda- contactos con Izquierda Republicana de Manuel Azaña, o partido máis afín de tódolos republicanos e ó que se incorporara en 1933 a ORGA-FRG, e ademais fanse públicas unhas detalladas “Bases para unha conxunción republicana”, o que encirra aínda máis as tensións internas dentro do PG.
A IV Asemblea Anual ordinaria, celebrada en Compostela os días 20 e 21 de abril de 1935, é un momento crucial na vida do PG, pois nela xa non se trata de aprobar unha proposta, senón de someter a discusión e eventual aprobación as bases para unha alianza concreta cos republicanos. Nesta Asemblea a defensa das teses do sector conservador recae en Aquilino Iglesia Alvariño, Xosé Sesto López e, sobre todo, en Otero Pedrayo.
En nome de sete afiliados ourensáns, o polígrafo ourensán presenta na Asemblea unha proposta na que, ademais de subliñar unha vez máis a identidade católica e cristiá de Galicia e de arremeter contra o “dereitismo español”, propón que o PG declare a incompatible entre marxismo e galeguismo -en tanto que o primeiro é antiliberal, dictatorial, anticristián e, polo tanto, antigalego- e que se manifeste partidario da exclusión do laicismo e contrario á doutrina da intanxibilidade da Constitución. Pero Otero tamén é consciente de que a súa proposta non vai prosperar e afirma que -suceda o que suceda- acatará a disciplina do partido.
Polo maioritario sector favorable á unión coas esquerdas, respóstalle Suárez Picallo, quen, despois de manifestar o seu respecto e devoción por Otero, gaba a postura integracionista do PG á marxe das etiquetas políticas ó uso e subliña que este non é marxista e que non pode facer ningunha declaración nin de marxismo nin de antimarxismo. Ademais de refrendar a xestión da dirección do partido, con Manuel Gómez Román, Castelao e Bóveda á cabeza, o resultado da Asemblea non foi outro que o pronunciamento a prol da alianza cos partidos republicanos de esquerda como medio máis axeitado para conquistar a autonomía.
Aínda que nesta xuntanza non se deu a ruptura entre progresistas e conservadores, esta non tardaría en chegar: o 25 de maio de 1935 faise patente co nacemento de Dereita Galeguista de Pontevedra, con Filgueira Valverde entre outros, que facía especial fincapé na definición confesional e na consideración do catolicismo como o elemento primixenio da identidade galega, presentaba unha posición conservadora en asuntos económicos e sociais e unha fasquía moderada no seu galeguismo. Namentres, nin Risco nin Otero se arredan do PG, aínda que o primeiro entraría nunha deriva que rebordaría o simple conservadorismo católico para situarse en posicións de extrema dereita antidemocrática (Beramendi, 2000).
Nunha liña argumental semellante, pero sen caer na deriva risquiana, se mantiña Otero, quen non deixaría -en diferentes artigos en A Nosa Terra, El Pueblo Gallego e Heraldo de Galicia- de repetir as súas teses unha e outra vez ata xullo de 1936: o galeguismo non podía traicionar as esencias católicas do país e debía defender os valores tradicionais baseados na familia, na parroquia e na pequena propiedade, polo que tería que renunciar ó “entrambilicamento da política hespañola e o nazonalismo”, pois “cando a revolución hespañola foi acomodamento da realidade a teorías pseudo-universais de laicismo, economía socialista e interpretación mecanicista da vida, ... só pode ser para Galicia outra forma de colonización allea”.
Á altura de xuño de 1935 comezan as negociacións formais do PG con Izquierda Republicana e tamén se manteñen contactos con outros partidos de esquerda para ver de conseguir o seu apoio á autonomía. A convocatoria de comicios xerais para febreiro de 1936 levou a un pacto, a nivel español, entre o PSOE e Izquierda Republicana que se ampliaría posteriormente a tódalas forzas das esquerdas republicanas e que se concretaría na Fronte Popular [FP].
Así as cousas, a finais de xaneiro de 1936 o PG celebra en Santiago de Compostela unha Asemblea Extraordinaria para ver de aprobar o seu ingreso na FP. Outravolta varios grupos da provincia ourensá presenta a proposta de acodir en solitario ás urnas e mesmo Otero Pedrayo ten unha breve intervención, pero a maioría do partido decántase por ir ás eleccións coa esquerda e o centro-esquerda, integrándose na FP, quen se comprometía a súa vez a relanzar axiña o proceso autonómico. Pouco antes dos comicios producíase unha nova excisión, ó constituírse o 8 de febreiro a Dereita Galeguista de Ourense, cunha orientación análoga á pontevedresa e liderada por Vicente Risco.
Pola súa banda, Otero Pedrayo mantívose fiel á promesa de non abandonar o PG, pero situándose á marxe da súa vida orgánica e dos principais actos propagandísticos -se ben pronunciándose publicamente a prol da autonomía de Galicia- e polemizando con compañeiros do partido, como Víctor Casas, sobre o dilema dereitas-esquerdas.
Otero non cede, polo tanto, na súa particular e incansable crítica do “esquerdismo hespañolizante”, que opinaba quería desgaleguizar Galicia, contemplando o triunfo da FP como unha nova invasión de Galicia semellante ás anteriores do monarquismo borbónico e do “liberalismo oficinesco”, e atancado ó laicismo, ás concepcións económicas e mecanicistas da vida e, en fin, ó marxismo, por ser unha nova tiranía que atentaba contra “o ser inmorredoiro de Galicia” e que quería converter ós labregos en proletarios (Quintana e Valcárcel, 1988). Na súa opinión, non se podía favorecer a penetración da “política e a cultura oficial da República, laica e positivista..., inspirada e arrempuxada polo sentido marxista”, pero confiaba aínda en que o PG recoñecese os seus erros e rachase cos seus compromisos electorais, e apostaba por un Estatuto de Autonomía ó que había que fortalecer de “puras esencias galegas” fronte ós que pretendían aproveitarse do mesmo, xa que “a loita máis rexa pola Galicia eterna ha comenzarse ó día seguinte do triunfo polo Estatuto” . Para tal tarefa -unha Galicia autogobernada, respectuosa coa relixión e a tradición, ó xeito do Partido Nacionalista Vasco- mesmo tiña a esperanza dunha rectificación da tradicional posición das dereitas: “... e neste esforzo teñen as chamadas dereitas de Galicia a soa ocasión de esquecer vellos erros e facérense dignas do nome de galegas”.
A expresión que eu utilizara é bastante inadecuada; pido, porén, indulxencia e alego as présas no momento da composición, a cuxo motivo se alude no comezo da mensaxe.
O último extracto do Quintana seguramente resume suficientemente ben a cuestión. Pemítome extraer un fragmento que indica aquilo ao que eu aludía co enunciado "Otero mantense no partido, pero en silencio": "Pola súa banda, Otero Pedrayo mantívose fiel á promesa de non abandonar o PG, pero situándose á marxe da súa vida orgánica e dos principais actos propagandísticos". Eu ben sabía que calar a boca, Otero non a calou de todo: tiña demasiado que dicir e non sería mellor gardalo.
Da mesma maneira, alégrome de reparar outro esquezo, e incluír na nómina a Ramón Suárez Picallo; cos catro (dous líderes da cúpula partidaria, Castelao e Bóveda; un activista básico, Víctor Casas; un deputado de perfil esquerdista, Suárez) o Arume ten por onde arar canto ao perfil de centro-esquerda no PG.
Arei. Agora quero sementar (sementarei, loguiño de clarear: perdón pola efusión fuxan os ventos). Por qué emprega o termo tecnocrático de "perfil" para demostrar implícitamente que o PG non era unha marca centroesquerdista? Non hai no PNV ou no CiU perfís centroesquerdistas? Quere dicir iso que estes partidos son centro esquerdista? Será que (e perdón pola obviedade) o nacionalismo ou galeguismo como seña de identidade carece dunha posición máis ou menos fixa (que tampouco é decisiva) nas coordenadas esquerda-dereita?
Primeiro, hame desculpar determinada prioridade. Sobre figura ben próxima aos de Nós, recomendo a crónica-reportaxe "Ramón Cabanillas, un esquecido a lembrar no 2009", autoría de Xan Carballa, n'"A Nosa Terra", número corrente (o 1265), páxinas 24 e 25. Adianto tres citas, de fonte ben variopinta:
Entrada: "Resulta cando menos chamativo que Ramón Cabanillas, que foi considerado en vida unha das máis importantes voces poéticas da nosa literatura, fose arrombado no faiado nos últimos anos".
Declaración de Francisco Fernández del Riego: "Por que non se fala de Cabanillas como se debera? Non o sei, pero teño para min que é un fenómeno dos escritores contemporáneos galegos, que parece que fan causa de non referirse nunca ao pasado, coma se non o tivésemos e carecésemos de raíces".
Luís Rei: "Para min o de Cabanillas é un fenómeno xeral con outros autores. Temos unha literatura de libro recomendado en instituto, outra da última novidade e despois a da homenaxe. Como agora se está pensando no cincuentenario para o 2009, é seguro que se lle vai prestar atención a Cabanillas. Non digo que iso me pareza mal, pero é un síntoma".
Non, se aínda o Swann ha levar algunha razón...
Sobre o "perfil" ideolóxico do PG, a miña achega, segundo o que eu lin da cuestión (bastante) e o que traballei, especialmente para o caso ourensán na Segunda República. Creo que esa definición de "centro-esquerda" pode valer como síntese, pero se se acepta que despois cadaquén ía polo seu lado. No grupo ourensán (e parte do pontevedrés) o dominio do sector conservador é abraiante. Por que vai Bóveda, ourensán que vive fóra, nas listas do PG co FP en 1936? Porque non quería ir ninguén dos militantes residentes na cidade, un grupo homoxéneo e constante case dende as Irmandades? E, despois, hai que dicir que os galeguistas eran pouco homologables. En sentido coloquial, uns "bichos raros". Para a dereita, raros por nacionalistas, aínda que hai convites para achegarse a eles sobre todo dende La Región. Para a esquerda, demasiado moderados e moitos moi católicos, algo antitético coa esquerda obreira naqueles anos. Nas votacións en Cortes do famoso art. 21, sobre o tema rxoso., hai ata tres opcións nos votos do PG: si, non e abstención. O non de Otero, coincidindo coa CEDA, foi aplaudido con toda a parafernalia necesaria na prensa de dereitas, claro. Mesmo falando con xentes que viviran aquela época e en moitos textos xornalísticos do período, vese que os galeguistas eran considerados "non políticos", algo así como líricos que xogan a política pero non demasiado en serio (este argumento usouse logo como xustificación na guerra civil e quizais serviu para salvar vidas). Algo semellante di Álvaro das Casas nun texto que creo que está recollido nun dos tomos de "Prosas" que preparara Carballo Calero. Castelao e Bóveda tampouco eran esquerda, aínda que apoien o pacto co FP: basicamente, para sacar adiante o Estatuto. A esquerda galeguista estaba máis nalgúns mozos (das Mocidades) e mesmo en figuras que estaban fóra do PG (Xoán Xesús Gzez., da USG, ou Luís Seoane).
O relativo "esquecemento" de Cabanillas é certo, en boa parte. Despois do Día das Letras (1976, creo) quedou bastante arrombado, mesmo no que se refire a investigación. Teño entendido que Ramón Nicolás andaba cunha tese doutoral arredor do poeta, se non estou errado. Despois, hai que recoñecer que certas "recuperacións" teñen que ver con cuestións puntuais: p.ex., a figura do gran poeta, por moitas razóns, Manuel Luís Acuña, emerxeu nos últimos anos polo empeño no tema do seu fillo Ramón Luís Acuña, de Bragado como editor e de Ramón Nicolás e X.C. Alberte Domínguez, que mesmo convoca cada ano unhas xornadas en torno á súa figura (eu mesmo colaborei gustosamente nesas actividades todas e na recuperación mediática do poeta). Alguén debería poñer os mesmo folgos para sacar adiante o nome de Cabanillas, que ben o merece, por suposto que si.
Na outra orde de cousas: é obvio que o Partido Galeguista, propiamente, non era marca de centro, dereita nin esquerda. No 1936, ano de autos, facía cinco de vida a agrupación que quixo incialmente acoller todo canto se considerase "de obediencia galega" e quixese participar en política.
Nun sentido máis xeral, vostede mesmo indica a evidencia: o nacionalismo poderíase considerar, en todo caso, marca transversal á distinción esquerda-dereita.
E volvendo ao concreto: é posible que, tocante ao PG logo da integración frontepopulista, en vez de "perfil" debese eu dicir "momento"; cal sería a duración deste, se "intre", "período" ou definitiva decantación, guerra e desenlace déixano en incógnita que seguramente poderá dar lugar a apaixoantes coloquios.
Se o sentido deste vai enveredar sobre o nacionalismo galego logo do 36, o seu perfil ideolóxico-político e estado actual das cousas, adiántolle que tamén me parece obvio.
Aclaración probablemente innecesaria: dirixíame ao Arume e non ao anfitrión, cuxas precisións, daquela non lidas, son bastante máis completas cás miñas sínteses, se ben non totalmente converxentes.
Hai que contar con razón estéticas, moi importantes no caso da poesía. Eu creo que as novas xeracións (perdón) están na parte oposta do fundamento estético de Cabanillas. Eu non son poeta, pero si lector moi habitual do xénero e coido que a poesía de Cabanillas resiste mal o paso do tempo. Eso non quere dicir que se deba estudar, ler ou apreciar desde outros puntos de vista.
O do "esquecemento" é asunto peliagudo e ten, ou pode ter, varias facianas.
Porque... que se quere dicir realmente con dito termo?
Ocúrrenseme, a bote pronto, as seguintes posibilidades:
a) Que tal autor non se dá no instituto ou escola.
b) Que non se reeditan as súas obras e que non é doado conseguilas nas librarías.
c) Que non se fan estudos ou congresos sobre a súa figura e obra.
d) Que os "especialistas" non o valoran acaidamente.
e) Que a "xente normal" non sabe quen é.
f) Que...?
Son moitos os aspectos posibles e conviña discernir planos para aclarármonos, digo eu.
Das categorías que marca APC para un autor esquecido, no caso de Otero só se podería aplicar o exemplo (e): que a "xente normal" non sabe quen é. Pero iso tamén lle pasaba en vida, fóra de certos coñecidos que ían ás súas conferencias ou lían os seus artigos na prensa (que leran os seus libros aínda había moitos menos). E Otero, por suposto, dáse nos Institutos, supoño que non como se debera quizais, pero ese é un problema dos absurdos sistemas de programación escolar que temos. Tampouco se dá correctamente a García Lorca e xa nin falar da literatura universal (iso non existe). (Marcos de Auria)
Cabanillas é autor canónico no seu sistema literario. Reducindo un pouco o esquema do AP-C, eu mediría o grao de atención a ese tipo de autores con base en tres criterios: o da difusión, o da recepción e a vixencia como feed-back dos novos produtores.
Difusión. Se na escola a literatura recuperase un papel decente, habería tempo para ler e aprender poemas de memoria; tamén para ler e analizar certos autores; e certas tipoloxías clave na historia da cultura occidental. Cabanillas entraría en todos os supostos; e unha minoría, penso que é razoable esperalo, interesaríase por afondar nel fóra do ámbito escolar. Entrementres, irano lendo aqueles a quen llelo marcan como obrigatorio ou o que teñan a sorte de recibir suxestión atractiva.
Recepción. Obviamente, a sociedade que gusta de Manuel Rivas ou Xosé Miranda non conecta igualmente con don Ramón. Lerán moitos franceses a Leconte de Lisle, hispanos a Rubén? O minguado continxente aínda se aminorará para o de Cambados; requintado modernista que, así e todo, seguía escribindo desde e para un país rural que xa non é. Porén, aínda haberá quen se achegue a "A Gran Muralla", "A traxedia de Pierrot", "Meu carriño!", "Caerleón, a cibdade das pedras milenarias..." e se conmova, con motivación concreta ou porque si.
Novos escritores e a súa alimentación. Estes, poetas ou non, deberían achegarse a Cabanillas en calquera caso; haberá quen o faga. Globalmente, maioritariamente, o de Cambados -co seu valor permanente- supoño que recuperará audiencia e volverá ser factor de escola nalgún momento. Pasou con Pondal; tamén con Manuel Antonio. Ás veces, parece cousa de modas; é cousa de sensibilidades.
Aplíquese a Otero, mutatis mutandis.
Parece que vou sempre a contracorriente do amigo González, pero é que non estou nunca dacordo con el. E ademáis de forma radical.
Cabanillas é canónico polo de agora, como tantos outros. Campoamor tamén o era no sistema literario do español. E se sabían os seus poemas de memoria e pode ser clave dunha época determinada. Pero hoxe está expulsado do canon.
Sobre a recepción, sen dúbida a académica e pouco máis, salvo cambadeses de pro (de Fefiñáns, mellor que de san Tomé) que recitan aquelo de "A ti meu Cambados, probe e fidalgo e soñador". Seguirá tendo unha recepción froito dunha perspectiva político social.
E sobre unha recuperación futura, eu non lle son profeta, pero permitanme dubidar sobre unha posible imitación creadora (eso que dá en chamar factor de escola)da poesía de Cabanillas. A escasa preocupación estética fronte á determinación ética que preside a súa obra pode resultar determinante para ese, ao meu xuízo, difícil aprezo das xeracións actuais, que no futuro aínda pode mesmo minguar.
Pois eu case sempre encontro algún punto de acordo con calquera por algunha cousa. En tal sentido, non podo menos ca concordar con certa idea implícita: os cánones non son cousa pechada, nin tampouco indiscutible; quen sabe se ata Shakespeare non quedará algún día fóra do occidental; ese mesmo onde Harold Bloom sitúa algunha figura (só) aínda coñecida -John Milton, por caso- e algunha outra ignorada e ben ignorada en grande parte do Occidente (tal Samuel Johnson).
Non resulta, así e todo, fácil concordar con vde., polo fugaz -permítame- de certas categorías ou estimacións. A poesía ten tan escasa recepción que a miúdo apenas sobarda o académico; se escasos cidadáns saben tres versos seguidos de Rosalía e o "Monólogo do vello traballador" é se cadra afastada lembranza para antigos aplaudidores da Nova Canción Galega, ¿por que Cabanillas había ser diferente? Onde irá a súa recepción por razóns político-sociais! Iso éralle no 75.
O da escasa preocupación estética si que xa lle me parece un exceso. Deixe se quere a temática explicitamente cívico-nacional, se lle ten pinta sospeitosa. "Samos", cando menos, había merecer algún respecto.
En fin, digamos que tempus iudicabit. Entrementres, co meu desexo de boa noite eu tamén o quero agasallar cunha cita. Certo meu coetáneo de Cangas de Narcea, hai cousa de trinta anos, proclamaba:
Ya lo dijo Campoamor:
no joder, que ye peor.
Ben o ve: canon non sei, pero recepción aínda tiña.
Curiosas as categorías que emprega a.p-c.
O grao de esquecemento dun intelectual ou dun movemento xeracional coma Nós (ou o Partido Galeguista, pois eran a mesma cousa, gústelles ou non a algúns) non se debería medir tanto en relación a criterios como ser (ou non) "obxecto de estudo" en "congresos" "polos especialistas", nin aínda por ser coñecido pola "xente normal" (esa que tanto lle gusta a Rajoy).
Que ideas, valores, etc., da Xeración Nós aínda están activos, vivas, "en uso" hoxendía? Para algo debeu servir o traballiño de toda aquela xente, ademáis de para metelo en actas de congresos... Pódennos servir de exemplo?
Noutro fío deste blog, Marcos Valcárcel quéixase, e con moita razón, da apropiación que están facendo catro falcatrueiros das siglas do Partido Galeguista e do que representaba e representa (evidentemente, cheiran a posibilidade dunha baixada da dereita e recadar eses votos como partido "pinza"). Xa nos esquecemos do PG?
E non será que o nacionalismo ("galeguismo", se a anterior palabra lles produce vertixe) está esquecendo unha parte do que é? Ou hai que andar reinventándoo todo en cada xeración? Quen son os herdeiros de Nós?
Afortunadamente moitas das "ideas" e "valores" da Xeración Nós xa non están "en uso" hoxendía. Sería preocupante que o nacionalismo galego actual seguese rendindo culto a conceptos como a raza, a relixión ou o "volksgeist" en canto elementos clave da identidade galega. Pero, por outra banda, é unha desgracia que o nacionalismo de hoxe siga sendo tan renuente a tomar exemplo da vocación europeísta de "Nós".
A relación do nacionalismo de hoxe, do BNG, co galeguismo prebélico do PG é autolexitimadora, pero tamén ambigua e instrumental.Aínda non hai moito, con ocasión da inauguración dunha exposición no Museo de Pontevedra sobre Filgueira Valverde, escoitei ao alcalde de Pontevedra, Fernández Lores, afirmar con toda rotundidade que o BNG era o herdeiro directo do Partido Galeguista. ¡Nun acto sobre Filgueira! ¿Considerarase tamén Lores "herdeiro directo" do Filgueira Valverde que foi alcalde franquista da cidade e fixo todo o posible para poñer alí a celulosa? ¿Ou só se considerará herdeiro do Filgueira que participou na fundación do Partido Galeguista? Este caso, como moitos outros, ilustra as dificultades para a caracterización político-ideolóxica do galeguismo prebélico, magnificamente insinuadas nos escritos de Xosé Ramón Quintana e de Marcos Valcárcel que aquí se foron reproducindo.
"Apostilla" malévola pero razonable: ¿Consideraría Otero Pedrayo, unha vez lidos os seus escritos sobre o marxismo e Galicia, "herdeiro" directo seu a Fernández Lores ou a calquuera dirixente dun partido como a UPG, estatutariamente marxista e leninista?
Sen dúbida, Otero non aceptaría de bo grao tal liñaxe. Con todo, se soubo da fundación da UPG -que probablemente si-, dubido que a considerase mala nova e cousa radicalmente allea; teño a don Ramón por home particularmente lúcido, vital e, por isto último, comprensivo do que pasaba á marxe do que el pensaba e sentía. Tal é a imaxe que nos chega a través de Franco Grande; tamén a que outros me transmiten, con matices, iso si, que aparentan -e seguramente son- doutra época.
O outro asunto: é certo que o nacionalismo, arestora, ten moito aparello ideolóxico que renovar e definir; non é o único, pero tanto ten. Con todo, consideralo non europeísta, así sen matices, resulta demasiado pedestre. Nin a Xeración Nós -por motivos obvios- apoiou a Unión Europea nin hai unha única forma de considerarse Europa.
Pero isto, sen dúbida, daría pé para outro debate.
Por certo, Leituga, a UPG hai tempo que non é, estatutariamente, leninista. Desculpas polo meu despiste habitual e duplicador de mensaxes, pero a cada un o seu.
Este blolg ábrese cunha cita de Vicente Risco: "Ser diferente é ser existente". Despois disto, é preciso que eu diga o que lle debemos no legado histórico á Xeración Nós?
Pois cousas como:
1. A defensa da nosa identidade, chámese nación ou como lle queiran chamar (aínda que non teñamos por qué coincidir con algúns deles en cales eran os compoñentes clave desa identidade)
2. A relavancia de Galicia como cultura que ten que aportar algo ó mundo dende si mesma.
3. A concepción de Galicia como realidade europea.
4. A necesidade de comunicar co mundo ("Galicia, célula de universalidade"), sen pagarlle peaxes a outros universos culturais ou políticos.
5. Unha convicción democrática e pacifista.
A min con iso xa me chega e non precisaría máis...
A UPG nos seus estatutos (véxase a a súa páxina web) segue considerando as súas fontes de inspiración Marx, Engels, Lenin e o "legado de Castelao". A min non me parece mal, tanto me ten, que conste. Pero ser é así, amigo González.
Que dúbida hai, Leituga. Pero "marxista-leninista", como fórmula fixa, era algo máis transcendente e vostede ben se lembra. Vostede dixo "marxista e leninista"; o da fonte de inspiración deixa a cousa algo máis difusa (coma tantas outras arestora), sobre todo cando lle engadimos o "legado de Castelao" en vez do "pensamento Mao-Tse-Tung" ao que ata eu aínda chegara. É certo que a Otero pouco lle importaría, probablemente, a miña matización ou disquisición. E a min mesmo, ao mellor, se cadra pouco máis.
Por certo, o anfitrión sacoume un traballo que pensaba facer, e bo descanso me dá. O de "célula de universalidade" é clave de moitas cousas. O que o nacionalismo actual lle debe ao Grupo Nós, aparte da definitiva consolidación do ensaio e, por ende, o rexistro culto, posiblemente reside bastante nesa lucida e lúcida metáfora.
Na miña improvisada e incompleta caracterización, deixara baleiro aposta un apartado (o f) para que puidese ser cuberto por calquera outra interrogante.
Sen dúbida, ten sentido preguntarse polo legado histórico da Xeración Nós. Pero eu referíame estritamente ao plantexado nos posts que precedían ao meu: o "esquecemento" particular deste ou daquel autor (o asunto viña inicialmente a propósito de Cabanillas).
Daquela, penso que as sempiternas suspicacias do señor Marcel están, alomenos nesta ocasión, fóra de lugar.
Quixera agora dicir un par de cousas sobre o debate precedente.
Aínda que relacionados, a Xeración Nós non é, en puridade, exactamente o mesmo que o Partido Galeguista (PG). O segundo vai, en significativos aspectos, moi alén do primeiro: o PG era un instrumento de acción política e nel partiparon persoas e sectores que sobardaban a Xeración Nós. Convén, penso, non mesturar indiscriminadamente planos, porque só leva á confusión.
Verbo de Otero e da UPG.
É evidente que o señor da Casa de Cima de Vila tivo que ter noticia sobre a "primeira UPG" (a da "xeración fundacional": 1963/64-1971, aprox.). Pero non se esqueza o dato fundamental de que esta non se declaraba aínda marxista-leninista, nin tan sequera marxista, e que se definía como unha "fronte" e non como un "partido". A opinión de Otero sobre estes mozos seguro que non era negativa e si comprensiva, pois coñecía algúns deles de cando estiveran en Brais Pinto.
Agora ben, a UPG non foi un ente estático: tivo a súa evolución.
A decantación da UPG cara o marxismo-leninismo veu a partir de 1972 (co obxectivo de configurarse como "partido comunista patriótico"), e, sobre todo, veu da man dunha nova "segunda xeración" de activistas (e aquí sobrancea a figura de "Pepiño", entre outros). Isto non quita que algúns (non todos) membros da xeración fundacional seguisen tamén esta liña, pero xa cun peso orgánico e político crecentemente menor no seo da UPG. (O amigo González encadraríase, penso, nesta segunda "xeración", o mesmo que moitos outros mozos que se integraron a partir dos anos 1972 en adiante).
Esta "segunda UPG" rachou definitivamente calquera lazo (mesmo persoal ou sentimental) co galeguismo galaxián en xeral e con Otero en particular. Son ben elocuentes, a este respecto, as palabras de González nun post seu anterior.
Alleidade e descoñecemento mútuo (cando non hostilidade latente segundo os casos): ese foi o panorama. Polo demais, a obrigada clandestinidade impediría que un Otero xa moi velliño estivese ao tanto dos quefaceres desta nova xeira na que se emprendía decididamente unha orientación marxista-leninista, revolucionaria e anticolonialista de impronta terceiromundista, lonxe, moi lonxe xa, de calquera "europeísmo".
(Outra historia diferente é a evolución posterior da UPG e do nacionalismo nucleado arredor dela.
Mais Otero estaba xa no Alén).
Para Leituga:
Filgueira Valverde abandona o PG en 1935 para pasar a militar en "Dereita Galeguista". Logo foi, consecuentemente, alcalde de Pontevedra no franquismo e, nun chimpo moi daqueles anos da chamada Transición, conselleiro nun goberno de AP. Ergo, o BNG de hoxe non se sente identificado coa traxectoria política de Filgueira Valverde. Mais se cadra o PP si...
E repito que, mentres estamos aquí a dar voltas á noria sobre este tema, uns galopíns estanse a apropiar da marca Partido Galeguista, mentres outros parece que aproveitan as críticas ou as gavanzas a Nós e ao PG para mallar no nacionalismo.
Non se trata de "mallar" no nacionalismo, señor Swann. Áquí, polo que eu colixín, emprendeuse un debate sobre certos aspectos da Xeración Nós e, particularmente, sobre Otero Pedrayo. Todo iso, a ver se o entende dunha vez, está suxeito a crítica. E, ademais, é bo que o estea. Non sei se é bo ou non para o nacionalismo, cousa que me trae máis ben sen coidado. Pero é bo polo menos para os que, á marxe de que nos consideremos ou non nacionalistas, nos sentimos dalgún xeito vinculados e mesmo interrogados pola Xeración Nós e por Otero Pedrayo. Vostede debería facerse cargo de que isto non diminúe, senón que engrandece á Nós e a Otero, pois a discusión sobre eles e a análise crítica do seu discurso significa que seguen, tantos anos despois, a estar vivos e a ter a capacidade de propoñer debates aínda non resoltos sobre cousas que eles pensaron e dixeron.
Por outra parte, este blog non me parece a min que sexa un lugar polo que se necesite transitar con alma de propagandista ou de acérrimo e pechado defensor dunha ideoloxía sen fendas nin fisuras. Se este blog é bo, se ten éxito e se achega algo é precisamente porque non é unha trapallada desas internéticas nas que se insulta ao disidente e só caben as opinións dos previamente convencidos. Non sei cantos meses levo frecuentando este blog, pero se lle atopei gusto é precisamente porque me parece que é un espazo para o encontro e a discusión entre xentes diversas -liberais de esquerda, nacionalistas, socialistas, comunistas, ánarquistas, perdidos...- que sen renunciar ás súas convicións son capaces de sometelas a debate e de facelo sen cabrearse demasiado e sen esixir respeto ás ortodoxias. Sendo este o ton xeral da conversa que aquí se produce, ¿teñen moito sentido as actitudes defensivo-agresivas que consideran que é "mallar no nacionalismo" someter a crítica certos axiomas, xa procedan de Otero Pedrayo ou do señor Lores, por outra parte excelente alcalde de Pontevedra?
Saudades me trae, AP-C. Sobre a súa esclarecedora intervención realizaría eu tres puntualizacións.
Primeira. Saíu aquí a conto a UPG por certa atribución do Leituga. É obvio que a segunda UPG (na que aínda estaba o Celso Emilio, tamén Ferrín e que foi, xaora, á que eu cheguei) probablemente non merecería moita simpatía de Otero; ora ben, segundo vostede mesmo di, seguro que xa nin se decatou, ou case, da tal evolución. Pero o parangón non se establece entre o PG e mais Nós coa UPG daquela, senón co BNG desde mediados dos oitenta -con Beiras- ata o de agora; e esas son gaitas que soan diferente.
Segunda. O perfil anticolonial e internacionalista da UPG (nos últimos setenta) e a AN-PG non debería con xustiza ser catalogado como anti-europeísta; si que era anti-comunitario (da CEE) por anticapitalista, pero certos valores procedentes, xustamente, de "Nós" formaban parte (non moi explícita, iso é certo) da nosa cultura política. Romper, rompeuse con Galaxia e Piñeiro; tocante a Otero, recupero o teor literal do concepto por min anteriormente formulado: certo respecto e moita distancia.
Terceira, e toco de esguello palabras doutro. Nós foi fenómeno dabondo complexo e poliédrico como para suscitar curiosidade, interese e certa adhsión de persoas e en sectores diversos. Ora ben, Nós, mentres durou, foi un fenómeno nacionalista que formou parte dun proxecto nacionalista. O PG era máis cousa ca Nós; Nós, estritamente, non foi o PG. Pero constituíu esquelete básico da súa fronte cultural e ideolóxica. Quen nolos dera hoxe! Que a min si que me importa, claro.
Leituga dixoo con claridade. Pero eu engado: mallar (co sentido metafórico de criticalo, mesmo nas súas raíces: aclaro por se algún interpreta torticeiramente este verbo) no nacionalismo ha ser lícito, ou non? Aquí non hai postura política libre de críticas, ou si?
E tanto que é lícito, Arume. Eu, de feito, considero que é deporte aquí practicado con frecuencia e fruición.
Pero daquela tamén será lícito defenderse, ou?
E constatalo. Leva logo algo de razón o Swann?
Dá gusto conversar e, ás veces, polemizar con X.M. González, sen dúbida un dos principais activos e atractivos deste blog.
Eu tamén matizaría e abundaría no dito por vostede.
Nesa “segunda UPG” aínda estivo Méndez Ferrín, pero, como dixen, xa cun papel crecentemente menor nos planos orgánico e político. Outra cousa é que a súa forte personalidade fose un imán para algúns novos activistas que se escindirían con el en 1976/77 (e poño os dous anos porque agora falo de memoria: desculpen as posibles imprecisións cronolóxicas).
Xa dubido, en troques, que Celso Emilio estivesese nesa segunda UPG. Formalmente aínda o estivo mentres viviu en Venezuela, pero, desde logo, cando volveu (e foi no ano…, póñano vostedes, non me fagan buscar o dato), os ligames coa UPG “do interior” estaban rotos. E non tanto polo propio Celso Emilio, senón pola nova cúpula dirixente upegalla, que se negou a restablecer relacións. Iso é, polo menos, o que ten contado, con claros visos de verosimilitude, o fillo de Celso Emilio, quen o acompañou nas súas andainas políticas. Esta circunstancia levounos a achegarse ao PSG, quen si os recibiu cordialmente.
Verbo do anticolonialismo, anticapitalismo e suposto “(anti)europeísmo” da UPG e das súas organizacións satélites durante aqueles anos.
O anticolonialismo da UPG non era exactamente o mesmo que o anticolonialismo do PSG. O de este último pode ser cualificado máis precisamente de “europeísta” na medida en que os seus referentes eran europeos, non en balde o seu concepto de “colonialismo interior” era, intelectualmente, de raigames europeas (Lafont).
A noción de “colonialismo” da UPG non tiña adxectivación e o seu anticolonialismo-antiimperialismo situábase nunha dirección terceiromundista, pois non só se insertaba como un elemento máis dentro dos movementos de liberación nacional do Terceiro Mundo, senón que tamén infería de todo iso un esquema estratéxico terceiromundista: partido comunista que dirixe unha fronte patriótica que desencadearía a revolución nacional-popular como antesala da revolución socialista que… etc., etc. O PSG, aínda declarándose anticolonialista, nunca inferiu diso un esquema político terceiromundista, e non por casualidade. A UPG, si.
Excuso seguir porque vostede, amigo González, coñéceo todo moito mellor ca min. Tan só unha anécdota. No mitín de Lugo do BN-PG (UPG + AN-PG), co gallo das eleccións de 1977, que vostede citou nun post precedente, lembre a vibrante intervención de Pedro Luaces: os seus únicos referentes eran Angola, Mozambique, etc., etc. Tan só Camilo Nogueira dera a nota discordante –para quen soubera ler entre liñas- entre tanta apoteose antiimperialista, anticolonialista e, si, antieuropeísta.
Verbo da ruptura cos galaxiáns.
Estamos de acordo en parte. Eu viñen dicir o mesmo: alleidade e extrañamento respecto de Otero, hostilidade contra Ramón Piñeiro. O que non vexo nada claro é o que di vostede: "`Nós´ formaban parte (non moi explícita, iso é certo) da nosa cultura política”. Eu non alcanzo a ver isto. Sería que estaba tan implícita que a maioría non se decataba.
Verbo da Xeración Nós.
Concordo con vostede. Eu viña a dicir o mesmo. A Xeración Nós achegou a fundamentación xenético-nacionalitaria de Galicia como nación, bebendo en anteriores precedentes, pero tamén é certo que o PG era outra “cousa” na medida en que era instrumento político. Ou dito nas súas propias palabras: “Nós, estritamente, non foi o PG. Pero constituíu esquelete básico da súa fronte cultural e ideolóxica”.
********
Para rematar e en relación a súa breve e última intervención.
É lícito criticar, si, e é lícito contracriticar, por suposto.
O que xa non vexo moi pertinente é a defensa mediante agresión fronte a todo aquilo (ou aqueles) que non se entende ou que sae fóra dos propios e -lamento constatalo- paupérrimos esquemas ideolóxico-políticos.
Que, desde logo, non é o seu caso, amigo González, posto que se encontra a moitos anos luz de distancia, para alegría e ilustración de todos nós.
Concordo, pois, coas palabras de Leituga 1.
A ver se dou feito.
Primeiro. A marcha de Ferrín foi no 1977; chegara eu da mili había pouco cando saíu aquel escrito do que unha esteticamente notable expresión (os "coroneis") tanto éxito tería na futura literatura anti-UPG e análises de prensa que non cualificarei. Celso fórase antes, pero menos dun lustro antes; hai cartas súas que tratan a cuestión dos tira e afrouxa entre el e a organización (outra celebrable expresión, "upeguerto"), e en todo caso non penso que o testemuño do fillo -por ser de parte- sexan aceptables como única fonte posible. Interesaríame coñecer a versión do Paco Rodríguez ou algún outro dirixente daquela (Suevos tal vez?; Margarita Ledo?) para completar a visión.
Vostede sintetiza algunha diferenza esencial entre a UPG e o PSG daquela. Direille, con todo, que a noción da importancia de Nós como fornecedores de discurso patriótico, e arquitectos dunha cultura nacional moderna e ilustrada, todo iso chegoume a min naqueles tempos. Ora ben, seguro que non se falaba diso na fronte obreira, no movemento sindical ou as Labregas. Seguramente me vin beneficiado ao respecto polo feito de ser de Filoloxía; e desde logo, debo ter tratado o tema máis ben en conversa privada, pero entre afíns.
Por certo: naquel mitin de Lugo non falara o Camilo Nogueira; fora no de Vigo onde unha súa intervención chamara moito a atención e suxerira camiños futuros: e botara dúas horas falando, enfriara o ambiente e non daba rematado.
Polo demais: mire, eu non vou defender o estilo de ninguén; pero agresións haillas de moitos tipos. Aquí temos quen parece gozar deixando a aguilloada contra o nacionalismo, por veces por medio e maneira un tanto irritante; e un habitualmente non di nada, que as regras do xogo son as regras do xogo, pero hai cousas que acaban cansando: sobre todo cando, neste espazo nada común un encontra reiterados -e non sempre en forma moi requintada- algún lugar común de espazos que un xa soporta fóra, e profusamente.
Interésame significar que non me refiro a ningún dos que levan participado neste fío; por suposto que, particularmente, non aludo ao sr. Arume dos Piñeiros, cuxas diferenzas comigo si que -modestamente o digo- ao mellor nos son dos menores activos do blog (sen morbo, espero), como el mesmo leva a gala puntualizar explicitamente, e en bastante maior medida ca min.
Por outra cousa llo digo, AP-C: é mellor non desprezar. Logo do moito que levamos dito e escrito aquí neste último ano, paréceme pouco procedente. E desculpe.
No caso de Celso Emilio ven darme logo a razón, coido. Relea o que dixen e verá que coincidimos no esencial. En todo caso, a quen habería que preguntarlle non sería tanto aos que vostede cita, aínda que tamén fosen parte, senón a Pepiño. Porque eses "ascenderon" despois da defenestración deste, non antes. Ao respecto hai unha xugosa "canle interna" que vostede debeu ler daquela. Lémbraa? Mais isto son cousas que poden aburrir a moitos, e mellor deixalas.
E desculpe vostede, mais non entendo ben a última parte da súa intervención, que me resulta farto incomprensible porque non sei a quen se refire e se hai parte que me poidera, ou non, corresponder. Lonxe de min ningún desprezo cara ninguén (e menos aínda cara a vostede), non así a ironía, que ás veces uso (e quizais abuso). Lamento, en todo caso, terlle dado esa impresión que xulgo errada. Tan só me permitín cualificar -ben ou mal, que iso é opinable- unha actitude recorrente por parte dun intervinte, despois de ter lido varias das súas improcedencias, que tamén irritan. Se lle parece mal, laméntollo ben. Pero din a miña sincera opinión. E desculpe.
Mire, AP-C: só digo que, por veces, fai máis mal o que berra menos, e "berra" non leva teor literal, claro. Como excluín os presentes, non ten vde. que se dar por aludido; en todo caso non valoro o seu ton nin estilo, constituiría improcedencia na que espero non caer.
Falamos da miña mensaxe anterior; e con respecto, agora, ao seu último parágrafo, entendo claro o seu motivo. Concretarei un pouco máis: no último ano, os habituais levamos lido bastante uns doutros, e comentado. Neste último aspecto, vostede é particularmente xeneroso e gratificante nas avaliacións; por iso lle digo que, se cadra, non viña mal evocar e valorar globalmente antes de que o incomodo puntual nos leve a desprezar. Lamento non ser máis explícito, pero de aquí non pasarei.
Tocante a Celso: na carta do Upeguerto declaraba adhesión non só formal á organización; tamén suxería afrouxamento na vinculación, e creo lembrar que alegaba algún detalle persoal suxerindo tamén outras cousas. No do Pepiño leva vde. máis razón ca min; e esa Canle lina, pero lembrar non a lembro. En todo caso, esta é a crónica dun afastamento progresivo.
Pois se son, segundo vostede, particularmente xeneroso e gratificante nas avaliacións, penso que vostede é inxusto comigo, xa que dunha faba fai caldo, afeándome a conduta por esa única faba. En troques, é notorio que non aplica a mesma severidade a todos. A iso chámase parcialidade.
Noutra orde de cousas, o de quen fai máis ou menos "mal" é unha disquisición escolástica que xulgo estéril.
Un cordial saúdo.
Non fago caldo, AP-C, nin sequera afeo. Só digo que é mellor reflectir antes de desprezar; sobre todo cando en ocasión anterior se ten manifestado aprezo.
Intento non ser severo aquí, xa me chega co oficio docente no tempo revolto que corre; exclúase vostede, en todo caso, absolutamente de calquera queixa miña, que nin sequera sei se sería procedente formular estando, como estou, en casa allea se ben hospitalaria.
Tampouco non desexo ser parcial. Digo, sen entrar en detalle, que certos tons veñen por veces de interioridade mancada. É tan inclemente, ás veces, o espazo público!; e máis con uns ca con outros, a miúdo. Non creo ser inxusto, por outra banda, se digo que o aguillón subliminal adoita facer moito mal; máis, ás veces, ca plantar relea abertamente.
Pero xa digo, non falo de vostede en ningún caso; lamento ben non ser capaz de disipar o equívoco. E cando digo "espazo público" refírome ao social e non a esta casa, era o que faltaba.
Hoxe hai ponte, non si?
Corramos, mellor, un tupido veo.
Hai ponte, Arume, pero non menos traballo. No resto, moito o sinto.
Publicar un comentario