Chovinistas. Pero, cervantinos o quevedescos?
(…) Decía Torrente Ballester que España es por naturaleza, y contra lo que creen los españoles, tan chovinistas como los británicos o los franceses, un país quevedesco. Los españoles, por el contrario, nos encontramos generosos, románticos, justicieros, como Don Quijote, pero lo cierto es que raramente podemos dejar de ser quevedescos, o sea, cáusticos, venenosos y, al contrario que Don Quijote, serviles con el poderoso y despóticos con los humildes. El cervantino ama la risa, y aún más la sonrisa; el quevedesco, la carcajada, el esperpento, el astracán. Con un cojo puede Cervantes, que era manco, reírse de buena gana, sin acordarse de su cojera; mala suerte la del manco que se cruce con Quevedo, que era cojo, porque le hará víctima de su mordacidad. En España no suelen ser cervantinos ni los cervantistas, mientras que son quevedescos hasta los que se creen cervantinos. Y con todo…
Nuestra tarea es buscar a los cervantinos donde quiera que se hallen. No es fácil, cierto: son silenciosos, discretos, orillados. No sermonean a la gente, viven y dejan vivir. Acaba de morir en Barcelona, nonagenario, uno de estos raros seres, el escritor Ramón Carnicer, y ha muerto tan cervantinamente que su muerte ha pasado inadvertida para todos. La lectura de sus libros, leves y profundos, haría mejor a este país, qué duda cabe, pero no va uno a amargarse o a protestar porque sólo los lean cuatro gatos. La verdadera vida es de unos pocos. Stendhal los nombró mejor que nadie, llamándoles los happy few, los pocos felices. Felices, porque están predispuestos a la alegría, y pocos, porque viven de espaldas, como nobles romanos, a lo que piensan, hacen y atropellan los famosos bárbaros.
Los Happy Few, Andrés Trapiello, Magazine 20.1.08
(Encantoume este artigo de A. Trapiello, aparecido no Magazine que en Galicia distribúe o Faro de Vigo. Tanto que o día que discutamos unha posible Constitución deste blog, eu propoñería esta reflexión como artigo número un).
Entradas
17 comentarios:
Apocalípticos ou integrados na versión do canon literario hispánico. A ironía contra a sátira. A compasión contra a crueldade. A pequena esperanza contra o desengaño. Estas dualidades, multiplicadas ata o infinito, constitúen un dos tópicos máis extendidos nos estudos literarios. Ao mellor tampouco non é así.
Sabemos que o amigo ARUME é todo un especialista neste tema e puxen o post pensando nel como primeiro lector: póñanos ó día sobre o estado actual da cuestión. Se "ao mellor tampouco non é así", como está a cousa?
Quevedo e Cervantes constitúen, por moitas razóns, a parte eminente do canon (que eu entendo desde xa para evitar problemas como discutible) da literatura española. Pero esa parte eminente preséntase sempre en sentido dialéctico e complementario. Ao meu xuízo foi a Real Academia quen, no seu Diccionario de Autoridades, elevou a ámbolos dous a categoría excelsa, con citas dos seus textos ao longo do Vocabulario. Non é difícil atopar que calquera das voces que hoxe rexistra o diccionario académico aínda teñen como exemplo primeiro (e polo tanto a orixe da súa acepción) un texto de Quevedo ou de Cervantes.
No século XIX os/as novelistas (Galdós, Clarín, Pardo Bazán) tiñan a ambos por modelos indiscutibles. Un ao lado doutro. Sen estableceren diferencias de tipo moral. Máis ben de corte literario, de tal xeito que vían moi ben cómo Quevedo facía sátira e cómo Cervantes inauguraba un novo modelo narrativo. Ou sexa dous xéneros. E cada un dos xéneros contén diferencias de rexistro. Non se pode pedir a un satírico que sexa piadoso, nin a un novelista (á moderna) que esaxere, que ridiculice.
Pero esa dicotomía digamos literaria pasou a constituirse en diferencias morais ou éticas en relación co plantexamento vital, posto en relación mesmo con sensibilidades relixiosas diversas. Para uns, Cervantes é un representante serodio do erasmismo, mentres Quevedo supón o advenimento do xesuitismo ortodoxo. Non podía doutro xeito ser allea a esta confrontación, unha inevitable distinción mesmo política. De tal xeito, que Cervantes forma parte dun progresismo liberal, tolerante, idealista, guía de empresas nobles, mentres Quevedo representa o retrógrado, o conservadurismo intolerante, inquisidor e rigorista. Deste xeito, a vella complementariedade literaria deu lugar a unha especie de debate entre o cervantino (por suposto, positivo) e o quevediano (por suposto, negativo). O bó e o malo (o feo era Góngora, claro está). A excelencia lingüística quedaba, nos dous casos, sempre a salvo.
Esta é unha apurada síntese dominical deste asunto, que podo matizar noutro momento, porque o piscolabis está agardando por mín.
Por certo, o dos quevedescos cervantistas (unha especie humana ben definida) é unha verdade coma un templo.
Se cadra, un dos vicios máis nefastos da crítica cultural (e non só) é analizar feitos pasados con modelos presentes; principalmente, a súa variante de aproveitar sen discriminación feitos pasados para intereses presentes. Sempre sentín a Quevedo e Cervantes como complementarios ou, máis ben, dúas grosas pólas da enorme árbore chamada Siglo de Oro; será porque ambos abraian coa súa grandeza estilística. Ora ben: non hai en ambos un sentido crítico, no social, que os vincula como fío?
Eu non vexo esa opción como vicio nin moito menos como nefasto. Hai que aprender a convivir con esas posibilidades, imposibles de eliminar, por constituir a esencia mesma da recepción literaria.
Pero, indo a pregunta última, non cabe dúbida de que ambos participan dun mesmo sistema de valores, con matices. Pero, a obra narrativa de Cervantes impide extraer conclusións sobre o seu pensamento, a menos que establezamos unha especie de fío conductor entre temas recorrentes, solucións semellantes ou indicacións máis ou menos ben artelladas que podan suxerir complicidade co autor. Teño que empregar unha perífrase moi longa para decir claramente que o xénero empregado por Cervantes dificulta extraordinariamente a elaboración dunha mentalidade propia do autor. Podemos fiar a de don Quijote ou a de certos persoaxes (tampouco con certeza) pero non a de Cervantes. Exceptúo os seus prólogos e dedicatorias, aínda que, baixo a chave do tópico proemial, podan ser tamén considerados como puramente literarios. Nesas palabras podemos advertir á persoa de Cervantes, pero aínda aí con dúbidas.
No caso de Quevedo o pensamento pode ser descifrado se temos en conta que os tratados políticos ou doctrinais están feitos con pretensión sincera. Que tamén é moito supoñer. Pero convirán comigo en que parecen trasladar as ideas millor ca un texto narrativo.
Con todas estas precaucións (e moitas outras máis), eu non teño claro o sentido do pensamento social que ámbolos dous autores posúen. En Quevedo eu vexo (despois de ir describindo todas as peneiras de xénero e de pretensións prácticas) unha crítica a un mundo imperfecto, cheo de vicios, dominado fundamentalmente polo diñeiro, eficaz motor da perversión humana. O mercantilismo, o desprazamento da pirámide da orde social polo pulo do comercio e das actividades (pre)capitalistas, está na base da súa diatriba contra o status quo da época. Desde un punto de vista estrictamente político, aboga por un cesarismo providencial, de orde relixiosa, en que o rei, colocado pola divinidade, se ocupe de todo o goberno. Este tipo de plantexamento non é óbice para que coxunturalmente acepte outras saídas. O pensamento ríxido pode ser modificado polas circunstancias a partir dunha disimulada razón de estado de claro orixe maquiavélico.
De Cervantes, eu non podo dicir nada. O máis parecido ao que puido ser o máis parecido ao seu espíritu crítico foi aquel soneto desilusionado tan coñecido (e con tanta mala baba, creo) ao túmulo de Felipe II.
«¡Voto a Dios que me espanta esta grandeza
y que diera un doblón por describilla!
Porque ¿a quién no sorprende y maravilla
esta máquina insigne, esta riqueza?
»Por Jesucristo vivo, cada pieza
vale más de un millón, y que es mancilla
que esto no dure un siglo, ¡oh gran Sevilla!,
Roma triunfante en ánimo y nobleza.
»Apostaré que el ánima del muerto,
por gozar este sitio, hoy ha dejado
la gloria donde vive eternamente».
Esto oyó un valentón y dijo: «Es cierto
cuanto dice voacé, seor soldado,
y el que dijere lo contrario miente».
Y luego, in continente,
caló el chapeo, requirió la espada,
miró al soslayo, fuese y no hubo nada
Esquecín pedir desculpas polo rollo. Para a próxima poño por diante: DANGER PEÑAZO.
Que va, que va, ...
Moi interesante, sen dúbida, ese "rollo".
Digo o mesmo que Apicultor: tamén a min me interesa moito este "rollo". Fóra dos especialistas, non é tan coñecido o significado profundo da obra destes dous xenios das letras españolas...
Tamén a min me parece sumamente interesante. Coincido na relativa transparencia da intención política quevediana e a considerable opacidade cervantina en tal aspecto.
Referíame, con todo, á simple existencia dunha intención social, e xustamente non quixen pór política para salvar a indeterminación da crítica canto ao meu probable coterráneo (ambos en liñaxe) e presunto devanceiro (no xogo ampélico, destas Uvas). Dado que aspectos do Quijote ou dalgunhas exemplares (o Rinconete, El celoso extremeño, poderán ser exemplo?) igual daban pataca de sachar, ao respecto, neles. Aínda que é cousa, se cadra, sutil de máis procurar intención onde ao mellor non hai más ca espello da sociedade contemporánea.
Como parece que vamos gañando, (gol de Bojan, min. 34), aproveito un chisco para contestar o de Rinconete e o de sachar.
Rinconete é, na súa primeira parte, un doble relato picaresco, de dous pícaros (voz que ben pode provir da terra chá) aspirantes a delincuentes que se contan, ao atoparense, as súas vidas. E na segunda parte, un retrato entremesil do patio de Monipodio sevillano, espello algo chusco dun liceo (con perdón) do delito. Con eses condicionantes literarios (a picaresca e o entremés) Cervantes constrúe unha historia atractiva para os seus lectores, afeitos a ver nas táboas dos currais de comedia as liortas dunha mancebía (rufiáns e izas) ou a ler as malandanzas (nunca afortunadas) de pobres buscavidas. A sociedade (estamental e inxusta) que aí aparece é un telón de fondo (moi similar á de tantos outros relatos da época) para as adversidades destes dous malpocados vividores que pretenden chegar ao vértice da súa fortuna, ou sexa á mesma nada de onde saíron. Un relato humorístico para entreter o tempo, mentres polas gradas da catedral de Sevilla medran os laranxos e nace, co seu perfume afrodisíaco, o ar de azahar.
Eu agora cursi e seguimos gañando.
Empatamos e o Madrid a nove puntos. Así non pode ser. Ronie, volve.
O fenômeno tá gordo.
Chegado a Ourense fun mercar o pan á "Pilar", na Plaza de Abastos, a vendedora de pan mais famosa de Ourense. É acérrima do Barsa, coma saben todolos ourensáns. A pobre estaba chorando. Eu pensei que perdera a súa equipa...
O texto do Marcos sobre Quevedo fíxome lembrar unha cousa que me pasóu.
Fai anos, andiven un mes cunha muleta,cun pé escaiolado. Iba pola rúa cando escoitéi unha voz que me chamaban desde a outra beirarrúa: "Coxo! eh! Xoan! COXOO!". Preguntéime, enfadado, quen sería tan sinvergonza como pra bromear co feito de que eu levara unha muleta. Era un amigo, tamén escaiolado, que levaba DÚAS.
País país.
País= paisaxe + paisanaxe.
Esquecín comentar unha cousa ben curiosa, quizáis descoñecida fóra dos circuitos académicos. Cando se reúnen os cervantistas en congresos multitudinarios, acostuman a dividirse por obras, de maneira que hai cervantistas quixotianos, noveleiros (dentro dela tamén hai vidrieras e gitanillas), entremesistas, galateos ou Persileiros, non vaian a pensar que sempre moi ben achegados. Pero o impresionante e divertido é que organizan unha sección paralela de disparates, tolemias ou quixotadas aparte, libres de ataduras académicas ou científicas. O cervantismo, pois, ten unha consolidada vertiente lúdica, troulesca, que dá satisfacción a esa íntima afección do estudioso de Cervantes de crerse don Quixote durante os vinte minutos de gloria que dura unha comunicación en tales foros.
Publicar un comentario