UNAMUNO EN OURENSE. O SEU EPISTOLARIO GALEGO

(AS UVAS NA SOLAINA, La Región. 2002)
Saiu o nome de Unamuno nun fío e as súas relacións cos escritores galegos. Iso dáme pé a recuperar este artigo, publicado hai anos en LR, nunha sección que xa se chamaba como este blog: a cousa vén de vello. A foto que encabeza, segundo teño entendido, é do fotógrafo ourensán José Suárez, tomada en Salamanca: creo que hai unha copia na Biblioteca da Deputación de Ourense, que era de Blanco Amor.

"O valor dun xesto": De Unamuno e do seu famoso discurso no paraninfo da Universidade de Salamanca xa falamos nesta casa, en data 15-X-2006).

1. A CERNA DA MEMORIA.

Poucos intelectuais do século XX español xeneraron un interese comparable a don Miguel de Unamuno. A súa extensa obra creativa abrangueu campos moi diversos: desde a lírica e a narrativa ata o xornalismo, o teatro e o ensaio. Faremos agora un breve achegamento ás relacións de Unamuno con Ourense e cos ourensáns.
UNHA VISITA A OURENSE
Hai anos soubemos dunha importante visita de don Miguel de Unamuno a Ourense no xa lonxano ano de 1903, en pleno mes de xuño, para presidir e inaugurar, como orador, un Concurso Pedagóxico, que desde aquela data debía sustituir os brillantes Xogos Florais das Festas do Corpus . Otero Pedrayo dedicou un longo artigo a falar de “Don Miguel de Unamuno en Orense” (“Faro de Vigo”, 4 outubro 1964), polo que coñecemos os principais datos desta viaxe. Para o autor de Trasalba, Unamuno era un prototipo de escritor camiñante: “Muchas veces hemos hablado con don Miguel. Su conversación de estudiante en camino que aprovecha el gozo de la posada, se complacía, a través del juego de los detalles, en el descubrimiento de lo pétreo y esencial en el hombre. Caminantes fueron Baroja, Azorín, Unamuno... Los salvadores, no digamos de España, sí de la pureza del anhelo español. Un innato nomadismo les llevó al descubrimiento, a la invención de valores inmortales”. Unamuno parou no hotel Roma e aproveitou a ocasión para hablar “largo y matizado” con don Marcelo Macías, do que don Ramón gaba unha vez máis as súas cualidades oratorias. O autor de “Arredor de si” describe así ó escritor vasco: “La barba breve y férrea, algo de férreo del tono del hierro vizcaíno en el traje, el chaleco cerrado, el sombrero blando, redondo, un “bersagliere” –así, en el gremio de sombrereros-, más simple. Sombrero semejante gastó don Victor Sai Armesto. En éste agresivo, en don Miguel reconcentrado en cúpula o tapadera de marmita. La cara hace el chapeo y no al revés”. A primeira visita ourensá de Unamuno foi de admiración e respeto a Valentín Lamas Carvajal. Visitouno, un día de chuvia mansa, no seu despacho de “El Eco de Orense”. Encontrouse cun home “envejecido, roto, casi ciego en un lóbrego despacho”. Unamuno recitou uns poemas galegos ante un Lamas emocionado. Comentaría logo sobre aquel día: “Sentí todo el heroísmo y desolación del oficio de escritor en nuestra España”.

2. ARREDOR DE NÓS. UNAMUNO NO LICEO.
A visita a Lamas rematou cando Unamuno escoitou naquela casa uns berros e laios airados, que Lamas atribuiu a “un familiar casi loco”. O intelectual marchou apenado e subiu a rúa de Alba para facer outra visita, encargo dun amigo, nunha casa da rúa de Santo Domingo. Unamuno foi introducido nun salón de grandes sillóns e araña de cristal velada, pero non encontrou á señora que ía buscar. A cambio apareceu “un señor pulcro, de babuchas suaves, gorrita de seda” que de súpeto se puxo a exclamar “No, no podrán nada contra mí, ni los pochos ni los childreros, con todas sus maquinaciones y el oro de la pérfida Albión...”. Don Miguel saiu de alí pensativo, dicindo para si: “He caído en un vasto manicomio”. Así contaba Otero esta anécdota que, segundo informacións que recollimos, debía referirse á casa da poeta Filomena Dato, ausente naquela xornada, que tiña un irmán médico disque algo tolo. O resto da visita foi máis oficial: procesión cívica, inauguración de placas conmemorativas e un acto diante da casa antiga do poeta Alberto García Ferreiro onde falou emocionado Xerardo Álvarez Limeses. Don Miguel formou na comitiva con levita e sombreiro de copa, puntual e enigmático, seguido de alumnos do Instituto que comentaban ironía sobre a súa raída indumentaria. No Liceo conversou con Salvador Padilla, con Eduardo Moreno e co xornalista Nomdedeu e impresionou ós tertulianos que tiveron a sorte de compartir aquela xornada.

3. O ALENTO DO COTIÁN. UN VIZOSO EPISTOLARIO.
Aquela visita a Ourense do ano 1903 foi organizada por Salvador Padilla de Vicente, un granadino que era catedrático de Latín e director do Instituto de Ensino Medio. Colaborou tamén nas xestións Juan Marina Muñoz, amigo e condiscípulo de Unamuno, que estivo naquel ano como profesor no Instituto ourensán. As cartas de ámbolos dous a Unamuno están recollidas por Alexandre Rodríguez Guerra nun valioso “Epistolario galego de Miguel de Unamuno” publicado polo Centro Ramón Piñeiro (2000). Por elas sabemos que unha comisión foi buscar a Unamuno ata Astorga e tamén que o Concurso Pedagóxico non foi un éxito de convocatoria, pois houbo varias categorías desertas. Unamuno recibiu cartas dun total de 208 autores galegos, moitas de gran interese. Por exemplo, Alfonso Pazos escríbelle en 1928 para ofrecerlle a presidencia honoraria da Juventud Republicana da cidade, cando era presidente da mesma (era secretario Mesa Villar) e xefe de redacción de “La República”. Con gran admiración escribiulle tamén Manuel Curros Vázquez, fillo do poeta de Celanova, quen por certo foi citado máis dunha vez nos discursos de Unamuno, mesmo lendo os seus versos. Outras epístolas son de Neira Cancela, Nan de Allariz, Mario Canda, Benito Fernández Alonso ou Primitivo Rodríguez Sanjurjo, moitas veces para enviarlle libros; por certo, este último, amosa o seu desasosego coa visión valleinclanesca de Galiza popularizada no resto de España. Carlos Velo pídelle axuda económica en nome da Unión Federal de Estudiantes Hispanos para un estudiante cubano exiliado en España. Escriben tamén Otero Pedrayo e Blanco Amor, este mándalle copia dun discurso e pídelle un seu retrato para “ocupar un puesto de honor en mi cuarto de estudio”. Do círculo blancoamoriano, diríxense con certa frecuencia ó creador de “San Manuel Bueno, mártir”, poetas como Xavier Bóveda e Francisco Luís Bernárdez; este último relaciona o existencialismo unamuniano coa obra, entón moi popular, de Berdiaeff (tan importante en Otero Pedrayo). De Xavier Bóveda é unha carta abraiante denunciando que Ourense vive “todavía bajo el peso de Torquemada”, a propósito dun suceso polo que un seu irmán, menor de idade, estivo atado e humillado na Catedral por roubar o cepillo das Ánimas, segundo el para “deshonrar así mi querido nombre de intelectual izquierdista”. Outras citas habituais no correo unamuniano foron Roberto Blanco Torres, que escribe desde o seu desterro en A Peroxa (xa temos sinalado a pegada unamuniana na poesía do autor de Cuntis) e o filósofo Eloy Luís André, do que se conservan ata 36 cartas entre 1898 e 1915, de gran interese ideolóxico.

4. PERSONAXES. SOBRE O IDIOMA.
Tiña tamén Unamuno na súa biblioteca un bo mangado de libros de autores galegos (uns 80). A maioría dos citados mandábanlle os seus poemas e ensaios e así podería ler (anque non hai constancia de que o fixese) títulos como “Montaña de Orense” (1905), de Neira Cancela, ou “Las mesetas ideales” (1912), de Rodríguez Sanjurjo. As súas colaboracións aparecían de cando en vez en “La Zarpa”, como tamén as doutros escritores republicanos españois, e todos admiraban o compromiso intelectual e social do creador de “Nívola”. Pero había un punto de fricción, cando menos cos escritores máis galeguistas: a posición de Unamuno arredor do idioma galego e, en xeral, dos idiomas periféricos. Desde moi cedo Unamuno escribiu contra os desexos de recuperación do vasco, ó que consideraba unha reliquia que só merecía ser enterrada. Cando Unamuno chega ó Parlamento da Segunda República, empuxado polo seu prestixio como referente contra a dictadura de Primo de Rivera, un dos seus temas habituais na Cámara é a súa oposición ós dereitos legais destes idiomas, e por este tema polemizou alí con Castelao e con Otero Pedrayo. Unamuno opúxose á cooficialidade da lingua catalana nun famoso discurso de xuño de 1932, aínda que si votou a favor da aprobación do Estatuto de Cataluña.
Moi recentemente vén de publicarse “Miguel de Unamuno e a lingua galega” (tresCtres), onde Alexandre Rodríguez Guerra fai un exhaustivo percorrido polos textos, abundantes pero dispersos, nos que o escritor fai referencia ás súas posicións arredor do idioma galego, a historia desta lingua, a onomástica ou a dialectoloxía, entre moitos outros aspectos. O galego, dicía Unamuno, era unha lingua melancólica e doce, pero non o consideraba unha lingua de cultura nin merecía ser lingua oficial. É evidente que os prexuízos nacionais poden perturbar as mentes máis sensatas e tamén Unamuno podía equivocarse ó respecto.