Marcos Valcárcel. Historiador

'A cultura de Galicia segue a ser unha descuberta para os máis novos'.

Entrevista A NOSA TERRA.

XAN CARBALLA

FOTO:Paco Vilabarros.

Na noite do 29 de novembro centos de persoas homenaxeaban no restaurante San Miguel a Marcos Valcárcel (Ourense, 1958), que presentaba o seu recente libro Historia de Ourense. Colaborador desde hai tres décadas de A Nosa Terra, o historiador sostén o blog cultural máis concorrido (As uvas na solaina). Nesta conversa percorre algúns dos fitos da súa traxectoria.

As uvas na solaina, ábrense cunha cita de Vicente Risco, “Ser diferente é ser existente”.

É unha máxima de vida?

Escollina porque sintetiza o que era a Xeración Nós, que se presentaba cunha cultura diante do mundo, sen chauvinismos, con defectos e virtudes, pero cunha identidade de seu en paralelo con outros culturas irmáns, en tempos nos que se falaba de atlantismo e celtismo. En definitiva é afirmar a propia identidade sen agresividade. É unha fórmula case de marketing publicitario que xa lle gustaría a moitos ter como propia.

Móvese nunha manchea de oficios culturais, ademais do seu labor de ensinante. Que motiva esa diversidade?

Literatura e historia son os pés nos que estiven sempre. A miña xeración ía encamiñada á filoloxía e moitos acabamos na historia, pero sempre me interesou dentro dela a historia cultural, que relaciona os meus intereses principais. Teñen métodos diferentes pero escritores e historiadores constrúen relatos. Ramón Villares pode gacelo desde os datos empíricos e obxectivos e Méndez Ferrín cunha teoría sobre a historia de Galiza na que

pode amoldar máis a realidade ao seu intereses, acudindo á imaxinación cando non lle gusta.

No caso dos relatos de Ferrín está o pasado idealizado do que as persoas da súa xeración soñaron de Galicia.

Un dos seus máis recentes traballos foi unha historia cultural galega dos últimos cen anos. Cales son as marcas principais dese traxecto?

Cando o sistematicei sorprendeume o resultado, porque ao poñer as cousas unhas detrás das outras comprendes mellor o mapa. Recollín desde unha publicación a un monumento, unha obra de teatro ou manifestacións conmemorativas. O primeiro é sinalar a enorme vitalidade da Galicia anterior a 1936, sobre todo desde 1920, que se ve moi ben na vizosidade do teatro e na construción de lugares de memoria, como os monumentos

de Carral ou de Rosalía. Pareime no que significou no 36 a represión directa sobre figuras da cultura e o xornalismo e antes de chegar aos 60 e os 70 a miña sorpresa foi atoparme que a Galiza cultural en plena Ditadura ofrecía máis do que pensabamos a priori. Non tanto polo volume como pola capacidade de iniciativa que se mantén e que se pode rastrear fóra dos xornais –por exemplo cos epistolarios; sexan a creación dunha asociación cultural, uns xogos florais, un xantar de homenaxe,... Que nunca se rachase o fío da continuidade

cultural a pesar as dificultades podería ser unha marca central de todo ese período. A partir dos anos 60 a situación empeza a mudar rapidamente, desde a creación do Día das Letras Galegas ao medre do asociacionismo cultural, que foron unha escola cívica de formación de toda unha xeración que se se achegaba ao nacionalismo.

DESDE O ACTIVISMO CRISTIÁN AO NACIONALISMO.

Na noite da homenaxe falou das súas orientacións da mocidade. Pero que foi o que o atraeu a vostede sentimental e ideoloxicamente ao nacionalismo?

Houbo moitos elementos que coincidiron no tempo. Empecei nos movementos cristiáns progresistas,

porque no Ourense daqueles primeiros 70 gobernaba facticamente Anxo Temiño, extremista e conservador entre os bispos, e aparecían movementos católicos que se lle opuñan e que estaban vencellados ao mundo cultural, por exemplo os fundadores de Abrente en Ribadavia. Se mirabas as parroquias da raia con Portugal estaban cheas de cregos progresistas e galeguistas estrañados alí por Temiño. Foi un factor local que tamén influíu nos estudantes. Outro elemento foi o cineclubismo, como lugar de debate e encontro, ou a lectura das revistas progresistas da época como Triunfo e despois o asociacionismo cultural, a Agrupación Cultural Auriense no meu caso.

Para entender a dimensión do fenómeno en 1973 houbo un curso de galego no colexio Maristas ao que asistiron 350 persoas, e temos os documentos dos matriculados. Había xente da burguesía ilustrada da cidade a unha chea de xente moza, que moita dela aterrou despois no nacionalismo de esquerdas. Alí acudimos a escoitar a figuras como Otero, Ferro Couselo ou Casares, ou un curso completo de Francisco Rodríguez, que daba

clases nun instituto de Ourense. Para min foi un tempo decisivo, polos amigos que fixen e porque regaleguicei a miña vida e recoñecinme nese mundo.

Aquela actividade da Auriense abriunos novas posibilidades a unha chea de persoas que estabamos desexando facer cousas e non tiñan máis saída que o tradicionalismo católico ou a OJE. Este fenómeno foi aínda máis

importante case nas vilas, porquesó na provincia de Ourense había entre 25 ou 30 asociacións, desde Avantar no Carballiño a unha pequena en Viana do Bolo, cun grupo musical e moitas actividades onde estaba Suso Jares. Había entón máis vida cultural nas vilas ca hoxe.

O FUTURO DO IDIOMA.

Como profesor no ensino medio como albisca o horizonte para o galego?

Nin optimista nin o contrario. É indiscutíbel que nestes 25 anos de dedicación profesional vin o cambio das actitudes lingüísticas. Nos anos 80, nun barrio de Ourense como A Carballeira, recibía moitos alumnos galego

falantes que o mantiñan como lingua primeira. Hoxe mudou, son minoría e algúns sostéñeno por conciencia ideolóxica. Pero no uso das linguas non hai cousas definitivas. A mocidade é un tempo no que inflúe o gregarismo, a conformación do grupo, a necesidade de integración e amóldanse á situación. O exemplo

pode ser tosco, pero é como se pensáramos que sendo o botellón maioritario entre unha mocidade moi ben formada en coñecementos e que son os profesionais do futuro, todos van ser no futuro alcólicos e marxinalizados. Co idioma haberá evolucións diferentes, e tamén haberá descubrimento do país e coa chegada á vida laboral espero que moitos volvan ao galego. Na sociedade tradicional tamén había esas mudanzas e

trasacordos. Téñoo visto moito cos alumnos e dependerá como vaia a sociedade. Se avanza a galeguización

e se ve como un factor positivo, democrático e de autoestima de nós, o uso do idioma avanzará.

Segue sendo o descubremento un factor igual onte que hoxe necesario para tomar unha decisión sobre a lingua?

Todos temos un arredor de si [título da obra de Otero Pedrayo na que o protagonista, logo de viaxar, acaba por identificarse con Galicia]. Desde o escritor até a persoa máis anónima todos temos un momento de posíbel

redescuberta do país, da súa cultura e o seu entorno social. Pode suceder en calquera momentoe é positivo que así sexa.

O libro Historia de Ourense (Xerais), que agora publica, vai nesa liña de divulgación de elementos para escubrir o país?

Ourense é unha cidade con moita historia, sen batallas ou grandes sucesos, pero con cousas moi orixinais nas que hai que afondar. Teremos que saber máis do Ourense medieval que tan ben estuda Anselmo López Carreira e outros elementos que son comúns a toda Galiza e que na época contemporánea son de marcada identidade,

non só pola Xeración Nós pero tamén antes. Está o tempo de Marcelo Macías ou o de Lamas Carvajal que funda o xornalismo en galego (O catecismo do labrego ou O Tío Marcos da Portela) cunha receptividade social enorme; a xeración de Curros ou a republicana de García Ferreiro. Sen ese substrato non se explica a Xeración Nós e tampouco a máis contemporánea que se cultiva arredor da memoria da República e a antifranquista e da recuperación dos anos 70, para conectala k.o. xente de hoxe que apenas coñecen todos eses nomes da memoria

inmediata e das dificultades nas que desenvolvían calquera traballo político e cultural.

Non hai demasiada carga de pasado na cultura que fai pouco atractivo o achegamento da xente máis nova?

Requírense outros modelos pero non é incompatíbel, como non o foi no noso tempo. Tanto na música, como no cómic, no audiovisual ou no virtual non ten porque haber un compartimento estanco respecto ao coñecemento

do pasado. Ninguén pode construír desde cero, e iso xa o debateu a Xeración Nós coa aceptación das vangardas sen rexeitar a tradición. Máxime nun país que está reconquistando o seu dereito a existir, a súa propia tradición. Entendérono Risco e Otero e a revista Nós é un modelo de convivencia de tendencias, de Castelao a Seoane, de Colmeiro a Fernández Mazas, todos collen. Hoxe un blog pode pasar de falar de grupos de rock a recoñecer o traballo doutros momentos da historia de Galiza.

CON RAMÓN PIÑEIRO SOBRAN OS XUÍZOS MORAIS OU INQUISITORIAIS.

Na interpretación da política e cultura de posguerra e primeira democracia aparece Ramón Piñeiro, ao que ano 2009 se adica o Día das Letras. Cal é súa interpretación desta figura?

Hai que procurar evitar o maniqueísmo e os falsos tópicos, sexan haxiográficos ou condenatorios. É unha igura

complexa, á que hai que recoñecerlle un compromiso fundamental co galeguismo desde os seus anos mozos, coas loitas democráticas na posguerra, que lle custaron o cárcere. Despois do ano 50, a través de Galaxia e as súas tertulias na mesa-camilla, tivo un papel guieiro dunha serie de xeracións, no que se chamou culturalismo, pero que nos deixa aberta a pregunta de que se podía facer na Galiza dese momento. É diferente analizar o que fixo naqueles anos da interpretación que logo, en anos de Transición, se fixo del, moi simplista, presentándoo

só como un culturalista anticomunista. Se se len as súas cartas publicadas vese que Piñeiro debuxaba un mapa político da futura Galiza moi semellante ao que facían outros moitos no Estado, con dúas grandes correntes:

democracia cristiá e socialismo democrático e onde el dí que non ten nada en contra de marxistas e comunistas

pero que non era el quen tiña que organizalos. Na Transición, o galeguismo e o nacionalismo evoluiron distintamente, quizais porque era unha xeración máis nova en idade e que proviña de movementos máis radicais. Iso deulle un nesgo máis antisistema ao nacionalismo daquel momento, o que deixou un baleiro inmenso de quen podían apostar por un galeguismo máis moderado e é cando Piñeiro opta por apoiar a outros

partidos e non recompoñer o Partido Galeguista. Pero esa é unha etapa final e non resume toda unha vida de activista.

En 2009 haberá debate, polémica, novos documentos e aspiro a que teñamos un Piñeiro total, ao que hai que recoñecerlle o seu esforzo de conceptualización de Galiza e de formación galega de moita xente nos anos 50

e 60. Sobran os xuízos morais ou inquisitoriais.

A POLITICA CULTURAL DO NACIONALISMO NA XUNTA DEFRAUDOU AS EXPECTATIVAS.

Activista cultural en múltiples iniciativas, da Auriense ao Clube Alexandre Bóveda ou o Liceo de Ourense, cal é o seu balance da intervención cultural do nacionalismo desde o poder autonómico?

Sería moderadamente crítico. Penso que se perdeu o asociacionismo de base. Hoxe os mozos non teñen esas

alternativas ás que achegarse, aínda que terían que ser moi diferentes para facelas atractivas. No institucional

hai de todo, pero aínda que cargar co morto da Cidade da Cultura é un hándicap moi grande, ás veces déronse iniciativas que semellaban faltas dun perfil claro do que se quería facer. A sociedade esperaba máis da política cultural do nacionalismo, especialmente porque fora un sector moi forte, porque o nacionalismo ten moito que

ver coa cultura e pola necesidade de marcar unha identidade.

Cando gobernaba o PP o discurso era moi crítico e a xente pensaba que había un programa alternativo máis

sólido do que se está a ver. No meu ambiente percibo esa desaprobación e non é a consellería nacionalista que ofreza mellores resultados.