O porco de pé, de Anxo Tarrío, GALICIA HOXE 3-12-08

AT. Caricatura de Vicente Risco, 2007

Estes días, por iniciativa da Fundación Vicente Risco, estase a celebrar en Ourense o "Simposium O porco de pé", onde se achegan ideas e opinións non só sobre a novela que Vicente Risco publicou en 1928 senón tamén aproximacións ao xenio dun home que foi marxinado polo dereito e polo revés a partir da súa adhesión á causa franquista. Aínda que importa (claro que importa!) esa súa peripecia biográfica, o certo é que para esta ocasión coido que os ponentes se centrarán no reclamo que supón o título do encontro: a novela que agora cumpre oitenta anos.
É esta unha novela sobre a que se fixeron xa bastantes ensaios críticos, destripándolle os mecanismos humorísticos, sociolóxicos, críticos, filosóficos e ideolóxicos e poñendo de manifesto o talante renovador do seu autor. Porén, ao meu xuízo, a narrativa de Risco non se entenderá completamente sen ter en conta a que escribiu despois da Guerra Civil, que foi obxecto de menor atención por estar escrita en castelán e maiormente inédita longo tempo, cando o certo é que nesta narrativa se atopa a expansión do autor de O porco de pé e a súa mellor consolidación dunha poética novelística verdadeiramente avanzada e intuitivamente (atreveríame a dicir) posmoderna.
Existen en Vicente Risco dúas actitudes ben diferentes á hora de escribir obras de narrativa. Cando quen tenta de facer ficción literaria é o etnógrafo, o teórico do nacionalismo, o ideólogo que serve ao discurso identitario, Risco axústase a unha literatura de funcionalidade etnográfica e didáctica a través da que fai circular ideoloxemas (mitos) como o celtismo e o cristianismo de base do pobo galego, a misión dirixente da fidalguía ou o sentimento da terra, supostamente inherente ás vivencias telúricas do noso ser antropolóxico profundo. Así actúa Risco cando escribe A trabe d"ouro e a trabe d"alquitran, A coutada ou Velliña vella.
Pero cando Vicente Risco esquece ese seu papel de axente ideolóxico e se deixa levar pola súa man de artista, de escritor rexoubeiro, crítico e lúdico, entón se nos transmuta nun autor absolutamente xenial, insolente, moderno, fragmentario, carnavalesco, rupturista e mesmo posmoderno. Un autor que se ramifica caprichosamente nas reviravoltas que lle fai dar ao narrador ínsito nos seus textos, nas estruturas rizomáticas que abraian o lector, nos xogos metaficcionais polos que pon as tripas do artiluxio literario ao descuberto, sen medo a que o lector perda a ilusión referencial a que o texto o puidera ter levado, afastándose así da arte realista, sempre interesada en hipnotizar o lector facéndolle crer que asiste a unha historia non só verosímil senón aínda verificábel e verdadeira. Tal parecería que Risco seguiu ben de preto nisto o Rabelais máis desmesurado do Pantagruel ou o Laurence Sterne máis irónico do Tristram Shandy.
Risco desficcionaliza adrede amosándolle os fíos da trampa ao lector. E iso xa dende un conto en galego de 1929 que titulou "Meixelas de rosa", no que nos deixa escoller todas as referencias prosopográficas e etopeicas dos personaxes, con tal de que a nena protagonista teña as meixelas sonrosadas. Un xenio.

Sátira e poetas (5)

María a Balteira.

(Imaxe de Luís Seoane para o libro de Lorenzo Varela)

A nosa poesía medieval ten todo un tesouro no rexistro satírico: as cantigas de escarnio e maldizer. Nelas quedaron inmortalizados algúns nomes asociados a certas prácticas sexuais. Velaí María Peres a Balteira, quen, tras unha vida de luxuria e pecado (algo así como a moza esa que tanto lle gorentaba ó gobernador de Nova York), decidiu retirarse en sinal de penitencia e buscar un crego con quen confesar. Tal arrepentimento non foi aceptado polos trobadores, porque moitos deles afiaron as súas sátiras contra a pobre muller: así, Fernán Vello insiste en que a Balteira tomou con ela a un crego “e deulle a cama en que sol jazer/ e diz que o terrá mentre viver”. Moitos séculos despois acudiría Lorenzo Varela en desagravio desta cantadeira e bailadeira cunha fermosa cantiga que racha co tópico da xograría e na que a imaxina bailando coa súa saia leda, “lume nos ollos i o aire nos pés”.

Sátira e poetas (4)

Pan por Pan venres 21 marzo. Imaxe de J.J. Grandville.

O porco de pé. Falei onte neste recuncho da poesía satírica e de autores que usaron animalizacións nos seus versos, como Curros ou Celso Emilio. Pero o emprego máis popular deste recurso foi o que fixo Vicente Risco na novela “O porco de pé” (1928), ó retratar a Don Celidonio, o protagonista, como un porco nunha descrición burlesca ben coñecida. Remataba así: “Don Celidonio é igual por dentro ca por fóra: carne e espírito son a mesma zorza, misturada e revolta, co mesmo adubo de ourego e pemento”.

Para Risco aquela burla sobre aquel personaxe inculto e materialista que chega a alcalde de cidade era máis que un divertimento: na mesma novela sostén que existe unha correspondencia exacta entre tipos humanos e tipos animais, teoría fisiognomista de moda daquela. E esa correspondencia é non són física, di Risco, senón psíquica: o home-ra ten a mesma psicoloxía das ras.

Poetas e sátira (3).

Andoliña venres 21 marzo

Na poesía satírica e moralista é frecuente a utilización de animalizacións, imaxes de animais que se comportan de xeito antropomorfo, para ridiculizar os vicios dos seres humanos. Xa se fixo tal nas fábulas clásicas e tamén en obras como “Vida privada e pública dos animais”, de J.J.Grandville, en pleno século XIX.
Celso Emilio Ferreiro tamén empregou a cotío este recurso en libros como o seu “Cemiterio privado”. Usou nunha serie de epitafios imaxes como a do “can dogo” para imaxe dun policía fascista; a do “sapo”, para o emigrante abafado na metafísica da saudade; a do “cuco”, contra un escritor plaxiario, e a do “alacrán debaixo da pedra” para o bo e digno pai de familia que se converte cada noite criminal falanxista. Todo un repertorio satírico sacado do reino animal.
Eu véxolle un precedente no Curros de “O divino sainete”. Vexan este retrato anticlerical cando o de Celanova retrata, no vagón dedicado á Gula, un grupo de frades comendo anacos de ósos dos grandes escritores galegos: “Montón de frades noxentes,/ ouscenos, crasos, cebados,/ de longas uñas e dentes,/ con rudo ranxer de moas/ botan a parva, engulindo/ cal torpes serpentes boas”.

Sátira e poetas (2).

Andoliña xoves 20 marzo. Imaxe: Delgado Gurriarán.

Ó longo da nosa historia literaria sempre estivo moi presente o rexistro satírico: a crítica dos costumes e vicios de persoas ou grupos sociais, con propósito moralizador, lúdico ou burlesco. O noso ricaz cancioneiro de escarnio e maldizer medieval pega paus por todas as bandas: eivados, vicios e prácticas sexuais, pecados capitais, covardes e traidores etc. Logo veu o saber da nosa literatura oral tradicional contra certas profesións como xuíces, avogados, cregos ou xastres.
Ese alegato de burlas, creado polo pobo campesiño en boa parte nos tempos dos Séculos Escuros, pasou logo á obra de Curros Enríquez, Leiras Pulpeiro ou Lamas Carvajal, en diferentes rexistros, e nos centos de parrafeos, diálogos e tertulias da prensa decimonónica. Nos tempos de Nós, a sátira virou cara á prosa: O porco de pé, de Risco, ou Os europeos en Abrantes. Rexorde na posguerra coa voz xigantesca de Celso Emilio Ferreiro. E no exilio, o berro antifranquista e irreverente de Florencio Delgado Gurriarán; velaí estes seus versos para aquel personaxe que foi tan importante, do Ferrol: Noxento e bonito,/ meiguiño e traidor,/ píntega da lama/ caracol babón./ Paladín de Cristo/ e mais da cultura? Deixa que me ría/ ‘mono’ de aleluia".

a sátira nos poetas

PAN POR PAN martes 18 marzo
Nun xantar con escritores e xornalistas falabamos de Celso Emilio Ferreiro. Os seus versos seguen vivos na memoria. O seu universo poético é como unha gran casa con habitacións diversas: a poesía lírica no dormitorio, o berro rebelde e social dende a solaina, o rexistro satírico na cociña, lugar de festa e rexouba. O de Celanova logrou o milagre da permanencia dos seus poemas máis conxunturais por definición, como os antifranquistas. Porque buscou neles o substancial na denuncia das inxustizas, á marxe do tempo e do lugar. Como os epitafios burlescos, cheos de retranca e mal xenio, do seu libro “Cemiterio privado”. Velaí un deles, dedicado a un locutor: “Debaixo desta lousa/ dorme un home/ que falou trinta anos/ sen dicir xamais unha verdade./ Por fin está calado. / Pasa amodiño,/ non sexa que desperte/ e se poña a argallar novas mentiras/ outros trinta anos”.