O BOSQUE E A PERDA DA INOCENCIA

ANDOLIÑA luns 25 outubro 2004

Como sabemos por Bruno Bettelheim e por outros autores, os vellos contos infantís cumpriron unha necesaria función educativa: aprendían a enfrontarse aos medos e perigos da vida desde as claves dunha fábula infantil. Por iso aquelas historias doutrora non refugaban a crueldade, ben pola contra esa era a súa cerna máis fonda: ¿pódense imaxinar historias máis crueis que as de Hänsel e Gretel, a Carapuchilla Vermella ou a pobre Brancaneves? Cos mesmos vimbios narrativos, semella que hoxe o cine está a ocupar en parte o lugar daqueles relatos: velaí, “O bosque” (The Village), a película de M. Night Shyamalan.
Lucius, o personaxe que quere cruzar o bosque e chegar ata a “perversa” cidade non é máis que un novo Xoán Sen Medo que desexa probar a súa ousadía. Pero o argumento introduce unha atinada reviravolta para converter o noso heroe nun novo Belo Durminte que terá que agardar a salvación da man dunha agora heroína, Carapuchiña Vermella cega, pero non indefensa. Cando a muller recupera o seu espazo na sociedade e a iniciativa en tantas facianas da vida, é de agradecer este aceno: ¿entendemos que será ela, de volta da aventura, a que conduza ao noso Durminte ao seu espertar da sexualidade?
A película de Shyamalan, fiel aos tópicos do xénero (cómo non, o enemigo está dentro de nós mesmos), admite outras lecturas: entre elas, as que inciden nos seus aspectos máis conservadores (neo-con) e no terror do mundo logo do 11-S. Pero isto pasará, agardemos. E o poder marabilloso dos vellos contos infantís pervivirá sempre...

O cabalo e a morte

andoliña 12-11-08

Poucos animais tan unidos ó ser humano, dende tempos moi antigos, como o cabalo. Dende vello simboliza o poder, a velocidade, a nobreza. No mundo cristián, tamén o valor, mentres en Oriente se asocia ó lume e ó ceo. O cabalo negro é a cotío símbolo da morte.Hai varias lendas galegas que recollen este último sentido e cítaas Vítor Vaqueiro na súa Guía da Galiza Máxica.

Se un cabalo tropeza cunha pedra, conta Mandianes, interprétase como petición de axuda dunha ánima, para que se rece por ela. En terras de Nogueira de Ramuín cita Afonso Monxardín o Camiño da Ponte, onde se aparece un cabaliño lanzal de gran brancura, que se achega a un valado para que as xentes o cabalguen, pero non o fan por medo. Unha historia semellante recolleu Risco en Congostro-Rairiz de Veiga, onde se aparece un pequeno cabalo moi fermoso diante dunha muller. Esta négase a falar con el e o cabalo retírase detrás duns amieiros, botándose a rir e desaparecendo: os campesiños pensan que se trata do demo.

Nos traballos de X.Cuba, X. Miranda e A. Reigosa son máis vizosos aínda os acenos simbólicos do animal: cabalos de mouros, cabalos acuáticos, cabalo da fiaña, cabalo do vento e un longo etcétera.

ANDOLIÑA martes 11 novembro
FESTA DO LUME

Dende bastante cedo, soben os mozos coas súas mochilas polos montes dos arredores. Luciu o sol onte en Auria, día de festa, coma hoxe, polos magostos. E velaí tedes un modelo de encontro ben enxebre, que en case nada variou dende os días remotos da nosa infancia: castañas, viño, chourizos, etc. Si, quizais hoxe a variación de bebidas alcohólicas sexa moito maior, pegada dos botellóns xuvenís. A cantos magostos iría eu dende neno? Sería difícil calculalo: no Montealegre, no Ervedelo dos avós, na Derrasa cando xa había algún coche para desprazarse, en lugares que xa nin podo lembrar.
Festa do lume: todas as culturas teñen mitos e ritos fillos desta tradición. Dende o Prometeo clásico que rouba o lume ós deuses ata a Ave Fénix que arde cada cen anos e renace das súas cinzas, símbolo da resurrección e a inmortalidade. En medio do lume represéntase tamén o deus hindú Agni, cabalgando un carneiro, e o corpo dos vellos xefes viquingos era cremado nunha lancha: seica entendían que o fume que se erguía simbolizaba o retorno do espírito ó sol, o dador da vida. Os nenos esculcan fascinados as lapas antes de se apagaren: quizais ata sexan quen de ver todo isto na súa fogueira.

ETERNO RETORNO

PAN POR PAN mércores 22 outubro.
Foto, publiucada en GALICIA HOXE 15-10-08: Miro Casabella (dereita) no concerto dos pobos ibéricos que se celebrou no 1976. Detrás del, conversan Benedicto (esquerda) e Raimon.

Xa saben do meu interese polas teorías do Eterno Retorno. O Tempo, nesta concepción antropolóxica, tería un principio e un fin, que pola súa banda xera un novo principio. Na teoría máis estrita do ER, os acontecementos volven a repetirse na mesma orde que xa sucederon, sen variación ningunha. Nietzsche ata planeou a tese dunha repetición infinita das ideas, pensamentos e sentimentos. Penso eu no Eterno Retorno lendo os xornais: volven con éxito Fuxan os Ventos e Miro Casabella e Raimon con concertos en Compostela e na Coruña. Volve o querido Antón Pulido, agora Fillo Predilecto de Amoeiro. Ata volve, nas pantallas dos cines, o mito Che Guevara. Tería eu 14 ou 15 anos cando vin os primeiros cadros de Pulido no Museo Arqueolóxico. Naquelas datas unha man agarimosa e intelixente deume a ler os textos do Che: volverá tamén a súa idea do Home Novo?

O HOME LOBO
PAN POR PAN sábado 4 outubro.

Como vostedes saben, hai unha moi ampla bibliografía sobre o Lobishome: en Galicia, escritores e estudosos como Vicente Risco, Carlos Martínez Barbeito, Alfredo Conde ou Xosé Miranda achegáronse a este mundo. Hai moitos aspectos atractivos neste mito: para empezar, a metamorfose de home (ou muller) en animal e a dualidade Ben/Mal, tan eficaz en calquera historia. A posible intervención do Maligno, como achegan algunhas lendas, sempre é sedutora nun plano narrativo. Din que afectaba sobre todo ó sétimo descendente dunha familia e era un mal provisorio, ás veces tamén intermitente. E segundo conta Víctor Vaqueiro (“Guía da Galiza Máxica”), os primeiros síntomas desta doenza presentábanse en forma dunha fonda melancolía: velaí a raíz intensamente humana deste mito, a tristura como ponte dende a condición humana cara a besta cruel e asasina.

O asmático que fumaba puros, de Afonso Vázquez-Monxardín
La Región 27-09-2008

Moitas veces, de tanto oír convenccións sociais, tópicos e terreos comúns, tendemos a integralos sen querer, automaticamente, sen pensalo, como íntimas convicións propias. Así nolo ensinou o xenio -e demo- da propaganda moderna que foi Joseph Goebbles. Unha desas matracas asumidas sen máis é o de cualificar o Che Guevara como unha especie de Cristo dos tempos modernos que deu a súa vida pola redención dos pobres. Así, igual que o de Xudea non morreu de todo por que vive na súa Igrexa, a querida presenza do comandante -como cantaría Carlos Puebla- tamén seguiría viva no corazón dos progresistas de todo o mundo. Pois si e non.

O Che que hoxe coñecemos -e glorificado hoxe polo cine capitalista- naceu meses antes da súa morte, hai corenta anos e pico. Daquela, como é sabido, trataba de erguer unha guerra na que tivo o dubidoso honor de acabar sendo o principal morto. A súa figura-mito ten xa unha existencia propia como mercantilizado icón camiseteiro da rebeldía do século XX grazas á foto de Alberto Korda, aceptado en todo o planeta menos no mundo musulmán. Alí, o enfrontamento e revolución ten outro nome máis difícil de pronunciar: Bin Laden.

E o mito Che, resistente e inoxidable, proxectado en nós, sen grises nin sombras, ten cada vez menos que ver coa vida real de don Ernesto Guevara de la Senra e con aquela época que hoxe podemos ver con outros ollos. Nestes corenta anos que pasaron desde a súa atolada aventura boliviana, a percepción da realidade mellorou e as análises que se fan son máis libres e multifocais, unha vez desaparecida a voz dominante do sistema antioccidental. Xa non hai problemas en loar o ecoloxismo capitalista de Al Gore nin en gardar distancias crítica das revolucións que empezan como liberadoras e rematan en tiranías, nin sequera -e cómpre aclarar ben o termo a nivel internacional- en defender a lexítima inxerencia humanitaria por riba dos gobernos locais.

(o artigo completo)

Oráculo de Delfos
(fotos Trebolle)



Moi interesante a charla de David Hernández sobre o Oráculo de Delfos, no Foro La Región (e a sala a rebosar, qué marabilla). Presentouno, con dignidade e acerto, Xosé M. Domínguez Prieto.
Repito aquí o que dixen na miña intervención no coloquio: primeiro, a miña felicitación por ser o ponente capaz de suxerir moitas máis cousas das que dixo. Segundo, unha observación sobre os Oráculos despois do fin (cando rematan en tempos de Juliano o Apóstata): aínda que a Igrexa cristiá os considerase como demoníacos, as igrexas medievais souberon utilizar as súas formas e elementos simbólicos, readaptados, cando non os lugares de culto (en Galicia sabemos moito disto): o ponente deume a razón e puxo moitos exemplos de Grecia e Exipto de reutilización posterior destes Oráculos pagáns. Finalmente, engadín que, visto o que dicía David Hernández, sobre as relacións entre o poder político, a maxia e adiviñación, hoxe temos tamén outros Oráculos igualmente eficaces e potentes: os grandes medios de comunicación.

25 abril, San Marcos
Imaxe: San Marcos,
de Angelo Bronzino.

Nunca celebrei o meu santo, pero sempre hai alguén que me felicita nesas datas. Xa o fixeron no Instituto onte, por adiantado.

Din que foi o autor do segundo Evanxeo e teño entendido que o teñen por protección os notarios, ópticos, vidreiros, educadores (aquí si que me toca) e intérpretes (Santos. Diccionarios del Arte, Electa 2002).
(Escoitei algunha vez que tamén os xornalistas, estou errado?)

As fontes do imaxinario na literatura galega (de Xosé Miranda, no Galeusca 2007)

Dado que falamos nestes días da obra de Xosé Miranda, traio aquí este seu texto no Galeusca, moi interesante. Transcribo o remate (está completo en Comentarios). A imaxe é de Watherhouse, Serea, 1901.

A Moura é unha deusa cobra e como as cobras pasa o inverno soterrada, e como as cobras é inmortal e como as cobras é ambivalente, fecundadora e devoradora. É unha deusa agraria que procede dun pobo europeo que existiu en Galicia. Europeo, non indoeuropeo. Pois xeneticamente non somos indoeuropeos. A ese pobo superpuxéronse en cultura e lingua, máis que en poboación, outros pobos indoeuropeos (celtas, latinos, xermanos) que trouxeron outras mitoloxías, mais a Deusa sobreviviu ata agora mesmo: soterrada. Existe, pois, unha mitoloxía galega non menor que a irlandesa, a británica, a bretona, a vasca, a lituana, a finlandesa, a alemana ou a latina. Saber descifrala vai ser tarefa longa. De momento sinalemos a existencia dos mouros e mouras, dos tesouros, trasnos, tardos, demos rumudos, diaños bulreiros, perellos, sumicios, de agoiros e avisos de morte, das Tres Marías, Da Raíña Loba, de libros e remedios máxicos, de vigas de ouro e de alcatrán, de encantos, lamias, xacias, sereas, cabras con pernas de muller e mulleres con pés de cabra, de mecos, rabenos e homes salvaxes, dun mundo subterráneo distinto a este, de peeiros e peeiras dos lobos, de cabalos pantasma, estadeas, paxaros da morte, cadelas peregrinas, raposas do Morrazo, estantigas, procesións de bruxas, pozos peago, mares subterráneos, cidades asolagadas, cobras voadoras que devecen polo leite, herbas cabreiras, ovos druídicos, pedras do raio e da serpe, maruxainas, homes do saco, mariamantas, meigas de dentes verdes, homes peixe, papóns, sacaúntos, zarroncos, biosbardos, cozorellos e moitos máis.
Remato: é ben clara a relación da mitoloxía popular e os diversos xéneros da literatura oral cos diversos tipos de literatura escrita. Así, a literatura chamada realista está preto dos chamados por Aarne “chistes e anécdotas” e “contos románticos e novelescos”; a literatura do marabilloso (que algúns chaman erroneamente fantástica e os anglosaxóns fantasía), como a de Dunsany, Tolkien ou Ursula LeGuin, procede dos contos marabillosos e dos mitos; a fantástica (Fole, no noso caso), está máis próxima á arqueolenda; os románticos á neolenda con castelos, mortos e pantasmas; e a “literatura do extraño”, poño, por caso Poe e Dieste, a verdadeira literatura de terror que é próxima ao fantástico pero ás veces non o é, asimílase á lenda urbana. E Cunqueiro? En Cunqueiro está todo o conto, o mito e a arqueo e neo lenda. O que non está en Cunqueiro é a lenda urbana, porque lle desagrada. Cunqueiro está moi lonxe de Poe e de Dieste, de Cortázar e Ambrose Bierce, e próximo a Borges e a Dunsany.
Aínda que é fama dos galegos sermos tráxicos e estarmos sempre a carón da morte, termos meigas e pantasmas, falar cos mortos igual ca cos vivos e todo iso, direi sen embargo que como calquera lector de Cunqueiro sabe, a cosmovisión galega está chea de humor, e a nosa mitoloxía e a nosa literatura oral tamén. Un exemplo: o nome do caracol.

Mitos clásicos.

Pan por Pan 16 xuño

Formeime como lector, entre outras cousas, lendo libros de mitoloxía clásica. Son sempre útiles para nenos e mozos, como son necesarios os contos infantís e, por favor, sen censuras de corrección política. Logo coñecín traballos valiosos sobre mitoloxía, como os de Carlos García Gual, catedrático de Filoloxía Grega na Complutense, que dos mitos falou nestes días en Vigo. Os mitos seguen aí como decorado –no cine, na linguaxe, na psicoloxía, nas artes, etc.- pero perderon o seu valor heroico e exemplarizante. Hoxe chamámoslle mito a todo: un actor novo, un novo grupo musical prefabricado polas multinacionais, o que sexa. E o sistema remata por devoralo todo, ata os mitos políticos. Velaí: en Vallegrande, Bolivia, onde apareceu o cadáver do Che Guevara queren facer o roteiro turístico do Che, con hoteis e todo o necesario. Se Hércules levantase a cabeza!

«Africanos, celtas, árabes e indios comparten fantasías»
"Series como "Falcon Crest" son unha recreación do Olimpo"

Entrevista de Xesús Fraga en La Voz de Galicia, 4 marzo 2007 (Foto da web de Xerais)

O escritor lugués vén de reeditar unha das súas obras menos coñecidas, «O castrón de ouro», unha novela de aventura na que a fantasía e os mitos desenvolven un papel central

En 1993 Darío Xohán Cabana (Roás, 1952) gañou o premio de literatura xuvenil O Barco de Vapor coa novela de aventuras O castrón de ouro . Pero a obra distinguida quizais sexa unha das menos lidas do escritor lugués, xa que apenas contou con difusión. «De feito, quedou durmindo no almacén da editorial os 15 anos de rigor ata que venceron os dereitos. Había algunhas palabras no libro que non lles pareceron ben, pero é que eu escribo coas palabras que emprega a xente, mesmo os rapaces. Está escrito cunha linguaxe libre», di o autor. O castrón de ouro vén de ser reeditado por Galaxia, dentro da súa colección Árbore .

-Así que foi vítima do politicamente correcto na literatura xuvenil, que en vez de matar ao lobo do conto mándano a unha reserva, seica.
-É un auténtico desastre. Pero é que ademais non se modifica a realidade por disimulala. E se falo dun castrón, teño que empregar a palabra collóns . Home, podería dicir testículos . O problema é que eu non escribo para rapaces, eu fago literatura, boa ou mala, pero literatura que a pode ler calquera. Dame mágoa que algúns adultos non lean libros meus como As viaxes do príncipe azul ou As aventuras de Breogán Folgueira por aparecer nunha colección de literatura xuvenil. Eu, ademais, escribinos cando tiña entre 35 e 40 anos e divertinme moito.

-O seu libro apóiase nunha visión da realidade que ten moito de espazo mítico.
-É que os mitos e a fantasía pertencen a unha realidade e non ese intento de disimulala. É que ademais non se transforma: esa visión dun mundo tan correcto fai que non se modifique. Pero este non é un libro de análise social. É unha fantasía, historias fantásticas baseadas na mítica europea, galega e europea. Hai mitos galegos, anglosaxóns, artúricos, o Rei Don García, o pasado mítico.

-Os mitos propoñen unha cosmovisión e un sistema de valores. ¿Que peso teñen na súa obra?
-A min os mitos interésanme, en principio, porque me parecen divertidos. Levan funcionando mil, dous mil, tres mil anos, e son actualizados por cada xeración. Ao mellor me equivoco, pero é que me parecen moi divertidos. E tamén resulta moi interesante comprobar a súa universalidade. Se les a épica cabaleiresca europea do século XII e comparas coa épica dos pobos do Sael do XIX, verás que somos iguais. Os negros africanos e os celtas comparten as mesmas fantasías, mesmo os árabes ou os indios norteamericanos. É unha proba de que todos soñamos coas mesmas cousas.