A boca pola lingua.

Xosé M. González.
El progreso 28-11--2008

Cando un servidor furga pola internet, entre as primeiras cousas que fai está ir á web de El Progreso (principalmente, sección Opinión) e ao incomparable blog (perdoen os desta casa, para tal preferencia miña non parece haber emenda) As uvas na solaina. Alí, nunha demorada tertulia hai meses, certo estimadísimo participante aludira aos filólogos utilizando a expresión que titula este artigo, caracterizándonos logo coma unha especie -disimulen- de invertidos. Porque ao resto dos seres humanos váiselles, en todo caso, a lingua pola boca.

graciñas, Xosé Manuel

"Marcos Valcárcel", de XOSÉ M. GONZÁLEZ
Colaborador de Xornal.com. Luns, 17 de novembro de 2008

Un quere lembrar, e volve ao ano setenta e nove ou oitenta. Certo grupo de mozos nacionalistas, chegando desde a rúa perpendicular ao cine Capitol, xorden pola Porta da Mámoa con afán de recuperar o Entroido rueiro santiagués e facer algo de política. Pepe Barro deseñara un mómaro que porto eu; e na comparsa de dez ou quince o espigado ourensán de gafas elixiu para sátira un atavío balompédico, talvez camisola branca e vermella, desde logo calzón curto. No medio do inverno. Qué novos eramos.
Despois moito choveu, e non só auga. En decenios, o profesor lugués retirado de actividades militantes conservou figuración e imaxe mediática do futbolista por un día. Aínda relevo político, gradual e ascendente protagonismo cultural... Nada imprevisible refutaba aquela silueta xuvenil. E chega o blog. Vese illa ilustrada, abeiro que promete. Entra un sen pedir moito permiso, e o balsámico repouso non esquiva debate gladiatórico. Estímulo de contertulios, achego do patrón, provocan froito rara vez sopesado: escribir un libro. Grazas ás uvas e o amo, xa non queda máis cá árbore para chegar a home.
E deica hoxe. El, motivo e titular desta peciña, leva gañado o que dicían o Miranda e quen asina: constituír arestora único parangón factible para don Ramón Otero Pedrayo. Igual lle agroma roibén nas fazulas, cavilando que aquela enorme sombra non ten hogano semellar. Confundirase. Hospitalidade, erudición, ourensanía. Perciben o aire de familia?
Na presente xeira de homenaxes, diversa voz próxima e ilustre colocará a súa alfaia no panexírico. Eu só quería lembrar e agradecer. Ou moito moito se torce, ou este vinte e nove encontrarémonos alí. Madia leva se non.

GALEGO / PORTUGUÉS

UNHA ACHEGA de Xosé M. González en Xornal. com

TARDE AFRICANA EN SAN FROILÁN
(Luzada contubernal), de Xosé M. González

Beireando o parque Rosalía de Castro, a rúa Puro Cora fervía de postos, vendedores, transeúntes. En tarde sabatina, véspera das Mozas, o tempo meteorolóxico resolvera definitivamente comportarse, á par da policía. Cousa tal remexía no caletre o Abdul, cincuenta anos, rala barba, chilaba e bonete, entremedias no xentío e aínda axexante. Os días anteriores, a operación contra-manteiros dera duro na súa mercadoría e gaños. Pero o cidadán xeralmente non lles era hostil, e cara a hoxe teoricamente había un acordo de tolerancia final; nada, porén, que merecese confianza definitiva.

No cruzamento Ribadeo-Puro Cora proliferaba o artigo no chan; coiro, discos. Maior e experiente, Abdul exercía o seu primado honorífico e referencial non perdendo ollada sobre os compatriotas máis mozos; agora mesmo, por exemplo, Muhammad falaba lucindo un pouco usual, branco e pleno sorriso, o mesmo que tacitamente ostentaban Ahmed, Amin e o curmán, alí mesmo ao lado. Todos eles dando fronte ou esguello a un weex aparentemente en leria co Muhammad; finalmente, o branco ergueu unha man acenando despedida e o xesto cordial, matizado talvez por un aquel de estrañeza, demorou algúns segundos en abandonar as faces.

Seguiu a andar, a conveniente explicación admitía espera. De súpeto, alguén o interpela, mecanicamente responde e un hábito tan inveterado coma a propia existencia demora comprensión acaída para o suceso inesperado, impensable, case marabilloso: aquel weex, o mesmo branco anteriormente albiscado onda os compatriotas, alto practicamente á súa par, algo falto de Kawar sobre a fronte, estáballe falando en wolóf e xa marcha; reaccionando, chámao decontado: “Kai!” e inquire o modo e ocasión da necesaria e nada accesible aprendizaxe lingüística. “Aquí, en Lugo, hai moi bos enseignants, tal este home”; a apurada negativa, un tanto somnolenta, do indicado, a media risa do que fala africano suxiren broma, así é que retribúe con beizos, menos con ollos e marcha adiando interpretacións, devolvendo atención á njaay. O outro retoma vía cara ás barracas e non anda só, hai outros cinco varóns (un dille ao primeiro algo como “Dakowa”) e tres jigeen en trato notoriamente igualitario. O Abdul nada manifesta, nada amosa da súa desaprobación; como for, unha ausencia de meses, a evidencia súpeta das dúas esposas aló en Dakar impón a súa lei, carne, sangue; e estes femininos, agraciados, rotundos continentes fan evocar, á marxe da vontade, a crianza de numerosa prole.

Chega á praza de Avilés, vira e colle camiño cara a un edificio de Recatelo, onda a Casa Rivas. De alí vén agora ese mociño novo, o Mâlik: “Baye! Antes, un weex que viña de por aí arriba faloume en wolóf. Paréceche que sería un policía?”. O Abdul non contesta, cavila. “Quizá, pero non deixes derramar a vida, non paga a pena cismar moito niso. Estamos nas mans de Allah, o Grande, o Misericordioso, abenzoado sexa o seu Santo Nome”.

FÍO MUSICAL (7)

Era difícil gorentar a arte de vangarda... (Xosé M. González)

...aos vinte e tres anos. Pintura abstracta, diciamos, e talvez se esperaba algún cromatismo amable para recompensar o intento de comprender. Non se comprendía, quizá o artista nunca tal quixera, pero a obra era para a consciencia ou iso quizá tentaran inculcarnos. Quizá non todos.

Que a arte fose puro xogo, por ende, si que era concibible, mais hábito afastado por urxencias militantes. E veu quen nos dixo que pólvora non quita magnolia, pero aquela palabra difícil non foi moi percibida. Tivo que ser a música, semántica inmediata ou adobío do pinchacarneiro verbal. E foi el, que tamén militaba, naquel disco do cão Gastão, Nefretite, paz, poeta e pombas. Pillou volume a palabra, asubiou roda da vida.

Seguramente é proba cordial que uns pais de alumnos, logo de morrer, canten o que ti cantaches. Ou que outros sigan chamando polo amigo.

ENTRE HORTAS E PORTAS, de Xosé Manuel González
30. Loa.
(clicar para ampliar as fotos)

A Marcos Valcárcel, este libro dille:
Sen ti, eu non era.


Cando Lugo era cifra de existencia
e a Muralla sentinela do tesouro,
no tempo residía un algo mouro
que de pedra dixeron, e de ausencia.
Pero non sufocaba a transparencia
antiga e preservada polos nosos.
Tiña o mundo perfís marabillosos
no libro e día outorgador de estrea,
xurdía en ringuileira ou patulea
adversario de trazos ominosos.



No magma quedan imaxes
que non toparon asento.
Nomes, caras, melodías,
un gusto ou aquel obxecto
que outrora foi familiar.
Xantan catro ou cinco obreiros
da construción xunto á igrexa;
é verán, non hai trafego
de coches, veño da fonte
carretando o porrón cheo.
Eles comen nas tarteiras
o que da casa trouxeron,
levan zapatillas brancas,
é cabal marca do gremio.
Ese día pola tarde
hei de ir trocar tebeos
do Guerreiro do Antefaz,
Jabato ou Capitán Trueno;
un por outro, onda a Carmiña,
usados, é pouco céntimo.

Deu alta reviravolta
a corda do pensamento,
e por tras dunha cociña
bilbaína varios nenos
escribimos na “pizarra”
co “pizarrín” e dous dedos
letra e número que agora
cunha muller aprendemos.
Goberna a ama da casa
nas potas, e o parrafeo
de adultos vai alternando
coa lección para os pequenos
da Doña, aquela velliña
que quero lembrar de negro.
Para todo o edificio
ela puxo fundamento;
fican vagos os contornos,
mais non houbo esquecemento.

Retorna a roda das cousas,
confundindo espazo e tempo.
Sombra do Caganabrocha
vai polo Campo Castelo
(“Hai que pagar!”, seica se oe).
Antonio Llanos, pavero
acredor de moito croque
polas bromas no colexio.
O ritmo mecanográfico
na academia do Alvarellos,
as campás tocando a morto,
gusto de pan de centeo,
Semana Santa sen cine,
nevarada cada inverno...



GARRIDA LEMBRANZA DO NUNCA PERDIDO
REVIVE SILENCIOS DE ACOUGO E MARÉ.
ANDRÓMENA, SOÑO, MISTERIO E MORNE-
ZA DAN CONTRAPUNTO NUN GRIS DILUÍDO.
A GOLPE DE LOMBO E A FORZA DE FE
SACODEN A HISTORIA OS HOMES DO EIXIDO,
PAREMIA NA BOCA, NA PROLE O SENTIDO.
ORNAMENTA O CADRO RELEVO EN PIQUÉ.
LABORAN ARREO, CON POUCO ALBAROQUE
AS NAIS DE FAMILIA, NO DEBER ABSORTAS.
VELAN A PROXENIE CAL FORZA DE CHOQUE.
ISTO ERA CERTEZA QUE NAS HORAS MORTAS
DESCUBRÍA UN NENO MEDRANDO EN SAN ROQUE.
ALÍ QUEDA EL, ENTRE HORTAS E PORTAS.

ENTRE HORTAS E PORTAS, de Xosé Manuel González
29. Memoria son.
María Xosé, Saleta, Rosalía e Xosé Alfonso
non poden estar aquí. Son o presente..



Praza do Campo Castelo.
A torre coa campá é a do concello; a outra, da igrexa de Santiago, A Nova.
A casa máis á dereita, branca, debeu ser a de Ánxel Fole cando neno.
(Tomado de http://personal1.iddeo.es/palvez/lugo/lugo2.htm)

Non sempre a evocación é exercicio de saudade. Lembrar pode ter movemento espontáneo, comparanza desapaixonada ou intención conquistadora. Para uns acaba en noción de derrota, outros conciben motivo de esperanza. Peso de vida, grácil rebrinco lizgairo.

Cinco décadas ascenden San Pedro morosamente; de socato, alí volven estar a delegación de Lotarías e un encerado exterior cuberto a xiz, numeracións, premios en peseta, trinta millóns no alto. Un neno que ía con présa de neno demora ollada en infantil dispersión, aquel escaparate amosa libros: un autor, nome de látego, Knut Hamsun; título conciso, “Gog”, que é case onomatopea do estentóreo, insinúa estraños mundos e envía atención ao Giovanni Papini inscrito na cabeceira. Corenta anos despois, non foron lidos.

O neno trae, seguramente de Aquilino, unha pedra de mecheiro. Case transpondo a porta de San Pedro, lembra que tamén se lle encargara carne; onda o Campo do Castelo, fronte a tabernas, un chanzo méteo onde despacha un home de beizo groso, pouco pelo, voz algo sibilante. Manexa coitela, amablemente serve o quilo de bistés por bastante pouco carto. O neno sabe que é vianda un tanto dura, enerxía -porén- certa; atrás quedan rótulo e figura equina. As décadas agachan que certo home de cincuenta criará filla moi amante de cabalos, amazona.

Pasou a vacación de Nadal, retorna a escola; “colexio” para o neno, denotando pagamento moderado. Nunha esquina de Ramón Montenegro hai letreiro cuberto de vidro, fondo negro, co xugo, as frechas, unha lenda: “Hogar del Productor”; xantan alí moitos obreiros, condición nominalmente reconvertida na orde franquista. O primeiro andar da casa alberga academia que certo mestre segoviano, depurado, abrira na cidade. Cativos e cativas, xuntamente, practican debuxo e caligrafía copiando cartonciños (o máis cobizado, “En la fiesta de San Borombón...!”, parranda e animais); aprenden historia e xeografía en competición por parellas; contas, Historia Sagrada; os sábados, lectura: Marco Polo e Pigafetta serán memoria, marabilla, gozo presentido en viaxe, en exotismo. Se ben o titular xa pouco para, ese colexio de don Gregorio ten sona merecida, e os pais do neno esfórzanse en pagalo. Morrendo o século, un corentón encontrará o vello didacta en determinado conto; verá unha imaxe del, algo retorta, en gran pantalla.

Gozosa sexa escola que transmite e nutre vida. A vida que anda fóra, rolando con monotonía desfeita por xornadas de mercar no centro, coa mamá, e escaparate que por unha vez non é espectáculo devecido; ou esa celebración onde o rigor económico dá lugar, sen inconsciencias, a principio xubiloso: “un día é un día e un peso gastouse”. Pouco gasto se fai fóra nun entroido case non enmascarado: percorre o neno San Roque, travestido en feminino polas primas, e como único sinálao o circundante indumentado de diario; as primas, maiores, irán ao baile do Círculo das Artes, que un cronista proclama “Los Carnavales de nuestro pueblo”. Quince anos despois (1979?) retornan disfrace e rueirada que a lembranza nunca perdera.

Non sempre tempo pasado foi peor. O neno vivía rodeado de animais; ratos había polas casas, sapos, rans e vacalouras en poza ou trozo verde; cans e gatos transitaban, testemuño de vida azarosa e procura de sustento. O home de cincuenta viu desratizar; lembranza é a vacaloura, ilustración o sapo no libro dos seus fillos; un can doméstico arrastra o abandono, boquexa un michiño moribundo en tanto marcha o condutor inadvertido.

Non sempre o tempo pasado foi mellor. Chega Paco Cerillas arrastrando perna e brazo paralizados, inician cativos a mofa, prepara el un esgarro como argumento disuasorio; o rapaz maior que se pensa coche xorde alasando, hai solaz para algúns (“ata che mete as marchas”), olla e lamenta -compasivo- o pai do neno: “e non o recollerán?”. As décadas verán recollida, atención, educación para tal desvalemento.

Banda sonora para o sentimento. Canta Edith Piaf, un himno de melancolía esperanzada.

ENTRE HORTAS E PORTAS, n.28, de Xosé M. González
E para comer, Lugo.
O Xaime non dá Pena ningunha canto ao dente.
Teña aquí dedicatoria e recoñecemento.

No 1941 houbo dous feitos ben relevantes. Primeiro, casaron José Ramón González Saavedra -de Couso, Santa María do Castro, Cervantes- e Alicia Pérez García, de Guitián, San Pedro de Froián, Sarria; sen tal evento, seguro que eu non escribía nada. O segundo, máis complexo, resumámolo dicindo que vinte e trinta anos despois aínda a xente lle chamaba a aquel o da Fame; ben sabido é o que teñen eses nos que Ano acaba sendo nome propio e, por ende, toman apelido.

Dúas décadas transcorridas, larica grave non pasaría o máis da xente. Pero certo hábito precautorio, e a non moi gran sobranza, traían ao guisado menos carne ca patacas; “grazas que as hai, e que non falten”, suspirarían interiormente os nosos maiores, cun alivio ás veces expreso en voz alta. Era boa educación servir para si -da prata ao prato- ración magra do elemento máis proteínico, principalmente habendo convidados, e ir deixando para un repetir do que a miúdo todos se privaban, contendo a gana.

Considero indiscutible que a grande maioría comiamos bastante caldo, moita pataca e frecuente verdura; ovos e froita había tamén. De carne, ante todo porco e curado; abonda matanza era feita nas lindes da capital, sen demasiado condicionante por hixiénico motivo, e chourizo embutido en casas coma a miña de San Roque. Coello ou polo en ocasión infrecuente. Cabrito ou año, por día singular. Sitúen as castañas, pantrigo de días, centeo, empanada e callos onde mester sexa, eis unha dieta con forte aparencia autóctona -case étnica, diga ao mellor algún cáustico- e forte poder calorífico: o tal, de haber abondo, para as nevaradas que invariablemente nos caían en tempo de rigor.

Completemos perspectiva sumaria do condumio: se todo o anterior igual era doméstico, ou viña por veces de familia aldeá, a tenda subministraba algunha chacina -roxón prensado, salchichón- e produción extraterránea: tal o aceite, pasta, arroz. Senllas imaxes envía a tenda do señor Gabino (outrora fronte á capela) con acougo de arrecendo xa impreciso: eu que levo para o aceite unha botella de litro baleira, el manexando émbolo con panca, baixa o cilindro transparente, enche o meu recipiente líquido verde e oleico; outra mercadoría indefinida, a granel, con papel envolta e á bolsa de rede . A pasta ten dúas variedades, fideo e macarróns; “espagueti”, en película italiana ou entre gángsters.

Pois ben: cando no sesenta e pico foi establecido un lema turístico e publicitario (“...Y para comer, Lugo”, de Alfredo Sánchez Carro), non radicaría tanto na dieta maioritaria coma en pitanza ou esmorga ocasional que algún rumboso, xerarca ou creso encarga para regalo propio e de agregados que van encher a andorga. O lugués medio, que era socialmente baixo, en carne de xato máis barbadela e semellantes ca solombo e costeleta; sardiñas, conserva e o incipiente conxelado ca troita e anguía, como non fose pescar el ou un amigo; perdiz, quen a pillara. Moita fachenda me daba, porén, un lema de tan relativo fundamento no comunitario e o xeográfico.

Existía moita casa popular de comida; Recatelo, Rúa Nova e do Progreso abondarían para mención á que renuncio. Como establecemento máis dispendioso citemos A Coruñesa, cuxo evocar non será de agravio pois pechou hai anos deixando só a extensión de xunta o Parque; tiña bar aquel restaurante, e os aromas que do fondo procedían de voda eran. Pois tal tipo de convite volvíase ocasión -única ou rara- do cobizado xantar fóra en Lugo.

A miña Primeira Comuñón (ano de 1961) aínda viu arrombar un cuarto do piso -o meirande- para nel banquetearmos; debeu haber entremeses, a moi excepcional ensaladilla rusa e outros pratos de excepción. O meu irmán comungante (1965, ou 66) xa celebrou portas para fóra, nun baixo que o Paramés utilizaba na Mosqueira; onde avaliamos, en primicia e sobremesa, un doce que chamaban torta xeada. Cando casou a miña prima Olga (1968?), camareiros de etiqueta serviran un menú que iniciaba cóctel de gambas; ten escrito o Hugh Johnson que a salsa cóctel mata calquera viño, sospeitando que -co tempo- mata así mesmo os seres humanos: que máis lle daba ao Xosé Manuel, absorto na novidade. Canto mudaba.

No modesto fogar de barrio, luxo non haberá, si comida suficiente; polbo no San Froilán, bacallau pola vixilia, filloas, freixós e orellas no Entroido. Será en moitos ao xeito, con algo máis ou algo menos. Pero máis alá do muro -pedra e tutela- que protexe os seus cativos, murmurio dos adultos, alusión compasiva ou exemplar, inevitable ollada testemuñan a estreitura que non cesa. Caldos habería con pouco máis ca unto, minguado compango e probablemente frío na casa ou casoupiña. Mundo non é paraíso. Nin sequera Lugo é. Nin tan sequera a morriñenta infancia.

Vencello que nos xungue e ten en pé

ENTRE HORTAS E PORTAS, de Xosé Manuel González
27. Galegos somos, galegos seremos.
Para a Lourixe.
Ao mellor se recoñece dalgún modo.

Tamén Nós
Despois de tantas voltas e revoltas, despois de tantas viravoltas e trasvoltas polo cinema americano, a música dos Creedence, Pelé de gambeteo ou glamour da Soraia -en procura de algo inédito que nos salvase do habitual e vulgar- viñemos dar na sorprendente descuberta de que Galiza, a nosa Terra (oculta ao noso ollar por un prexuízo pailán, fulgor de bambolina, decreto negador) ofrecíanos un mundo esteso, novo, estimulante á par dos que andabamos a procurar por aí afora.

Altos ían, e ergueitos
Homes e mulleres do torrón, liñaxe de case todos. Aínda numerosísimos miles sobre a terra do país, a rexa man confería agarimo resgatado na dureza dos días. Multitude quizá acéfala na confesa impotencia (“non somos unidos”). Pero si, calcando a terra, ergueitos malia sacho e invernía que dobraban res, neles era adoito descubrirmos a patria do traballo. Moral popular quíxose outrora distinguir no seu hábito; e esperamos que, acordando, se visen fortes, nación e dixesen: “quero”. Espranza xorda.

Lingua proletaria do meu pobo
Ao cabo, gustábame. Deume a gana e algo que viña alá do fondo, sen tristura, mandou que debía. Familiar vocablo contraído e postergado acomodou música verbal inevitable con outras harmonías, e decisión a tempo restaurou umbilical. A lingua dunha avoa aínda viva, afirmando no amor aos devanceiros, andaba insospeitadamente en libro vello e novo, fora de reis e trobadores. Zumegando fermosura prometía estar cos meus, coa xente miña, e todos os que sofren neste mundo un pranto cotián de bolboretas. Remo e arado, proa e rella. Co rostro erguido.

Este é o cantar que cantamos
Sempre sentira melodía en ondiñas, eu queríame casare e chamáranlle moreniña á vista de tanta xente; pero de súpeto xurdiron unhas voces ceibes e arelei facer coma elas. De concerto clásico e folclore alleo volvérase a guitarra instrumento para vitoria pre-sentida; coiros e gaita foron traídos, houbo amálgama entre Woodstock e tribo. Sombrío é por veces o cantar, mais tamén lume e espiral, outro mellor non hai. O vello cantaba unha lembranza; pro na patria abatida, e do pobo explotado, nacemos nós, os fillos da morte e do tristén. Desexando arrolar, e ser amados.

Acabando os anos sesenta, miúdo orballo galeguista pingaba na sociedade luguesa. A Editorial Galaxia, e outros pormenores, avivaran certo remol de cando a República. Morrera Pimentel; e quen era mozo no 36, tal Antón Figueroa, Ánxel Fole e Celestino Fernández de la Vega, trabara contacto ou amizade con algún vinte anos máis novo: Manuel María, Benxamín Casal, Uxío Novoneyra... Alonso Montero exercía, a literatura galega vedraña ou recente chegaba a rapaces e agora aprendían que había un país achegado, sen aguia nin frechas.

Naceran moitos na cidade; cos que non, adoitaban compartir unha orixe rural da familia. Era o labrego epítome de atraso e indelicadeza en particular imaxe social que arriba concibiran e os do medio espallaban con autonegación. Encontrando a Rosalía, déronlle a volta os novos galeguistas: numeroso, sufrido, inequivocamente nación, o campesiño foi grande modelo e forte esperanza. De onde, se non deles, podería vir a forza necesaria?

Seríamos sen fala unhos ninguén. Dicía o poeta e nós concordamos. Igual se nos levara, desde o berce, cara a outra declarada máis útil e eufónica; igual xa llelo fixeran aos pais. Pero reatar o vencello no idioma dos avós, da estirpe e a terra, fermoso, próximo e cotián; acadar normalidade e fluencia era en Lugo eventualidade gramatical, lexicamente doada. Un fondo prexuízo facíao porén -como fai- social e psicoloxicamente custoso. E o rapaz querencioso de equidade atopou vitamina democrática: o idioma somos nós, pobo común. O rapaz falou en galego, a lingua popular, produciu novidade e algún escándalo. Os nosos inimigos saben ben que as palabras vencen ás espadas.

Leuse primeiro, falouse. Ao tempo, cantabamos. O exemplo de Voces Ceibes -ás veces, quizá, directamente o de Serrat, Llach e outros catorce jutges-, ou aquel orballo que pingaba fixo galega a guitarra, xuntarse, entoar. Houbo en Lugo, sobre todo, grupos. O Carro (Antón Campelo, Chiruca, Pedro...) traía novas da longa noite de pedra: “Son un pasmón”, “Monólogo do vello traballador”, “María Soliña”... No 72, Mini, Mero e outros oito ou dez xuntaranse co cura Mato e escorrentarán meigallo: fuxan os ventos dos agoreiros!; a sabenza de Mato en materia musical e folclórica orientarán -primeiro ao grupo e sempre ao dúo- no gusto popular e labrego, un mundo que se borraba. Jei Noguerol estudaba no Masculino e falaba polos que non poden falar, denantes dos vinte anos.

Manolo Lombao, en Radio Popular os sábados á tarde, ofrecía palestra e micrófono para este fervedoiro; os Ceibes todos, os lugueses, Maxi e Xena, María e Xavier... Alí, e en festivais de colexio (A Divina Pastora, Gran Teatro...), máis novas voces xurdían: unha, dúas, tres, catro e ata cinco manifestaron, primeiro, ideais e despois transitaron por sendas do folc.

E chegou un momento onde se viu preciso, imprescindible, que o idioma do país fose proposto como fluído cotián, arte, cultura escrita, falada e non excepcional. Veu a Lugo Lois Diéguez, foi a lingua á radio, houbo conferencia e debate. Para daquela, a palabra galego, en nós, expulsara xa contracción, cacofonía. Orgullosa reconquista.

PROTECCIÓN OU IMPUNIDADE? (de Xosé Manuel González)

Poucas cousas haberá máis tristes, de humillación e ofensa á vista, ca un neno ou incluso adolescente vexado e maltratado. Tendo en conta a súa condición, en principio vulnerable, o que lexislativa, xudicial, policialmente se faga para coutar esa lacra está plenamente xustificado, é necesidade indiscutible.

Como, ademais, para o caso estamos saíndo dunha filosofía e práctica social permisiva do que os pais e adultos tivesen a ben -ou mal- facer con eles, coutada se acaso pola letra bíblica que encomenda non exasperalos, terlles amor e prodigarlles coidado, a nova perspectiva que os establece legalmente como suxeitos de dereito necesita o contraste social e corrección que o tempo dá. Ora ben, polo medio, e se non se apura a medida correctora, veñen enfermidades que cuestionan a eficacia e dosificación do remedio.

Ao caso. É cinco de xaneiro, en Lugo, e camiño das oito do serán centos de persoas agardan ante o pazo do concello para a visita aos Reis Magos. No cimo do Cantón dos Frades, ángulo esquerdo da Casa Consistorial, a multitude ateiga o espazo entre os edificios de atrás e maila barreira que organiza a policía; o paso queda interrompido, nenos e maiores abondo fan con manterse nas condicións que permiten respirar e moverse un pouco. Os transeúntes que chegaban de arriba e abaixo optan por dar volta; non todos. Un grupo de rapaces (ou nenos) presionan, procurando quen sabe o que; o de diante ha ter nove ou dez anos, os de atrás -máis maiores- levan un sorriso medio oculto, posiblemente do tipo cínico. Un pai, co seu fillo de seis anos, está no punto que recibe a presión, resístea e, non cesando aquela, di: “Por aquí non pasades”. O neno-vértice ponse a berrar que empuxan de atrás, dille ao adulto que non o toque, con cara e actitude agresiva semellante á dun matón televisivo; magoa advertir un pequeno ameazador rodeado de adultos calados: diríase que intimida.

O pai, aparentemente, decide que abonda e afasta para atrás o vociferante; xorde daquela un dos da retagarda (“¡no toques a mi hermano!”), trece anos ou así, máis alto có adulto, e o grupo case completo fai ademán agresivo; outro pai, coñece ao primeiro implicado, volve por el; xorde aínda outro vociferante, maior de idade; vanse retirando, con expresión idéntica ou semellante a “¡Soy hijo de...!” e “¡Me quedo con tu cara!”. Entremedias, algunha xente maior e alarmada xa ten marchado, unha nai nova increpa ao primeiro dos pais, que saíu decidido a expulsar os rapazolos; ela mira polo seu case bebé, que ten ao lado.

Non remata a cousa aquí. O grupiño vai na procura da policía local e fai que tomen declaración e carné dos dous adultos, anunciando, ademais, denuncia na comisaría. Marchan sen aparente punición nin admonición; dos adultos que rodeaban aos dous pais implicados, só un colaborara na expulsión; canto aos outros, algún apoia de voz, pero non quere “meterse nun lío”, un xa os entendía por motivo e precedente lexislativo-xudicial, á vista do acontecido aínda os entende máis.

Explico que, no momento álxido, a policía non estaba e dificilmente podía estar; que a súa actitude non foi censurable, entendo que ao contrario; que non hai, ao final, noticia de denuncia. Reitero que catro mocetes actuaron con prepotencia entre adultos aparentemente impotentes; que foron expulsados, pero puideron denunciar e posiblemente marchar afoutos. E que eu, por se acaso, eludo nomear os homes que implicitamente decidiron: “xa lle chega”. Gustaríame ler moitas opinións, de moitos, ao respecto. Porque un pode tratar con certa soltura os temas cando principalmente os contempla; cando se encontra presenciando o turbillón, ou no seu vórtice, cámbialle a perspectiva.

ENTRE HORTAS E PORTAS, de Xosé Manuel González
26. Arreite.
O Xosé da Casanova é un ano máis novo ca min.
Ben ha de lembrar.

Que confusión, canto mal amaño, que dozura. - A carne é débil. - Non, a carne é forte. Gaña en valor a segunda das retóricas; se alguén a enunciase, determinada cara enrubiaría, brillaría algún ollo.

O acto sexual pleno está, de boca, inmiscido no máis corrente da vida diaria. Son os anos sesenta e rapaces que xogan ás apandas proclaman “condón de esparto”, unha fórmula coma outra no salto previo á patada no cu; outros, que aprenden ciencias naturais, chámanlle condón de Aquiles a unha articulación fibrosa. Pouco hai que evocar, por innecesario, sobre voces tabú que se volven interxección ou comodín lingüístico, o xeneral Carallo á fronte de todas. Cousa frecuentemente inocua, igual ca no conto do gatiño.

Sobre a unha da mañá, van todos os gatos da Rúa Nova cara á Praza Maior; na Rúa da Cruz encontran un gato pequeno e pregúntalles:
- Onde ides todos xuntos?
- Imos foder.
- Quero ir convosco!
- Que has vir, hom, que has vir. Vaite deitar.
- Quero ir! Levádeme, levádeme!
- Veña, hom, deixa vir o pequeno. Ten que ir aprendendo.
Van logo xuntos por Conde Pallares, chegan á praza e alí, no palco da música, hai unha gata, toda remirada, lambendo nas unllas. Os machos comezan a dar voltas por baixo, unha vez, outra, unha vez, outra. Cando levan doce, o gatiño, que non pode co sono, advirte:
- Bueno, eu fodo outra volta e voume, ¿eh?

Xogos de palabra que fan aqueles a quen os maiores adoitan instruír, igual, a medio de conto e sobreentendido; tal ensino axudará como habelencia nun futuro, pouco agora para termar deste brío que ameaza arroiar en enxurrada. Dando, por veces, en malestar do ignorante ou novicio: de onde tal emanación, inesperada, que eu non activei? Saberá un, pero máis tarde, que polución nocturna non é masturbación (ou pera, ou palla); saberá, tamén, que a cabeza traballa ás veces máis cá man, por moi incrible que pareza.

Todo leva a encontro, ben se sabe. O como é outro choio, que debe explorarse; exploración, proba constante. Á expectativa na verbena da Milagrosa, con bolero; na festa de San Roque, samba. Hai quen vai bailar polo baile, outros por meter man; “mete man quen non pode meter outra cousa”, volve a palabra. Pero elas queren chegar virxes ao matrimonio e no fondo eles entenden, sobre todo pensando no propio casamento; algún concibe inusual interrogante, digno -para os outros- de parvo ou quizá madamita: por que mulleres e non homes?

Amor é outra cousa, e verba de canción. Cando a efusión de abaixo leva incorporado sentimento arriba, dise que un está polo outro. E de súpeto, hai volta de páxina, digo década.

Chegan os setenta, un degoro de franqueza dá en varrer condicionantes. A voz de Bonnie Tyler, o continente da Tina Turner han categorizar: dille abur á nena débil e calada, esa imaxe. No ano 69 un tabú de circunspección rolara co “Je t’ aime, moi non plus”, aínda que na máquina de discos en Los Tilos, rúa do Bispo Agirre, soase unicamente música, non letra. Tres anos despois, difundíase en copia a historia verídica e abraiante do cipote de Archidona; aquel Cela xa sacara a segunda entrega do Diccionario Secreto e algún adolescente especulaba: que será, como posible, “echar un polvo en el vacío”?. Vicente Araguas, aceno de esguello goliárdico nas Voces Ceibes, cantando pornografía medieval desvelaba un vencello cultísimo do homólogo cantigueiro galego e contemporáneo:
A ũu frade dizen escaralhado

e faz pecado quen lh' o vai dizer

ca, pois el sab' arreitar de foder,

cuid' eu que gaj' é de piss' arreitado;

e, pois emprenha estas con que jaz

e faze filhos e filhas assaz,

ante lhe digu' eu ben encaralhado.

Tal dato e texto literario adoita espallalo na cidade algún universitario en vacación; traen así mesmo noticia de que frecuentes mozas non queren ir virxes ao matrimonio, dubidan mesmo ou negan que vaia haber casamento ningún. “Vivir xuntos” quere dicir sen cerimonia nin compromiso. Moito lugués maduro escoita, queda abraiado, escandalizado, logo teme; a onde levará a promiscuidade, que será da miña nena, quen ha coidar do rapaz; e non haberá máis familia, quen me dará netos; e o romanticismo?

Outros maiores dubidan, tamén hai varón que acouga dama acolléndose ao efecto do tempo e o valor do refraneiro. E de certo haberá amor, familia, netos; seguirá patente que o casado, casa quere. Así e todo, en paralelo a certa polémica sobre estabilidade sentimental, o vello modo e motivo de gobernar o desexo volveuse concepto en dúbida. Precepto cambaleante.

ENTRE HORTAS E PORTAS, de Xosé M. González
25. Festa, sombra, melodías.
O Jimmy de Rairo, disque,
ten encontrado entre hortas e portas algún tempo suspendido.
Para el é esta mónada luguesa.

(Foto tomada de http://sanfroilan.lugo.es/postais.asp?cat=Antigas: páxina ben interesante por certo de postais antigas, engado eu, M.V.)

A máis dalgún non oriúndo, a epigrafía local mantén lembranza de tres compositores. Fica extramuros a vía dedicada ao máis recente, Jesús Bal e Gai, e menos popular; pasou moita vida lonxe, non é o labor musicolóxico para multitudes, rara vez se encontrará obra del en repertorio de banda. Naceron os outros dous na Rúa Nova; o máis vello pertence ao Rexurdimento, epígono ou continuador é o máis novo e en tal liña cadansúa peza son ou foron emblema local. Que ambos nomeen rúa no casco vello igual ten fundamento no ano da respectiva morte (1899, 1948) e a escasez do Lugo exterior ata os cincuenta; ou se cadra é debido á máis doada popularidade. Arestora, chámase Xoán Montes un instituto de ensino secundario, Gustavo Freire un auditorio; casualidade ao mellor, volve resultar suxestivo o caso de Bal: dálle nome á residencia universitaria.

Nos anos sesenta, bandas e corais adoitaban interpretar, rexistrar en disco “Negra sombra” e “Festa na Tolda”. Polo topónimo incluído, calquera lugués identificaba a segunda coa propia cidade, relacionase ou non o título con aquel asubiado tan corrente. O da primeira non é sinxelo explicárllelo aos mozos arestora; quen fora Montes, o título e comezo da letra debían integrar o patrimonio inmaterial común. Eran, polo menos, coñecemento moi xeneralizado; un dato: que lembre, non me constaría que o poema o escribira Rosalía de Castro ata ter eu dezaseis ou dezasete anos. Quen sabe cantas veces levaba xa escoitado “Negra Sombra” pola radio, en palco ou ante o busto do compositor, no Xardín de San Roque.

Estaría máis difundida, entre os restantes galegos, a autoría rosaliá. Pero deles, aparte saudade e metafísica, posiblemente moitos non desdeñasen considerar o texto como ex libris xeitoso para a cidade amurallada, aló no seu outeiro; onde o escuro treboento do país se fai alta pantalla e un escaso neón mantén xenuína sensación de noite; onde a néboa, que aparenta acomodada, sen ser negra volve sombras os contornos. Pola contra, con Freire alborexa a romaría na linde fluvial, un arrecendo a herba seca trae sinestesia case alimenticia, pon no cerebro acougante nova de que o verán lles dá tregua e vitamina a óso e artello. Pasa a banda, queda a gaita; sobe e estoupa un foguete, entre a misa e o xantar hai encontro, leria e recoñecemento.

O lugués goza coa festa e tamén se sabe sombra; grande é aínda o prestixio de Montes, sesenta e pico anos xa na cova. Realizara moito labor en Lugo, non foi un dos menores traballos fundar e dirixir o multilaureado Orfeón Gallego onde cantara o meu veciño Luís, pai do Pirulo; nos oitenta, coma o músico tamén se había chamar outro orfeón, dirixido polo Enrique Alvarellos que tiña academia e editorial case ollando aquel mencionado busto. Antes, agrupación distinta abrangue boa parte da sona en materia de música tradicional: Cantigas e Frores; botou un tempo inactiva, pero fotos e imaxes traen vizosa memoria de cando o feito lingüístico e nacional galego tiña acocho e expresión pública no folclore. Os Montes, Os Amigos... tercetos e cuartetos, con diana e alborada, provían alegría fronte a algún desprezo; houbese ou non gaiteiro en Penalta, ninguén probablemente o encontraría “coma un príncipe cumprido”.

Porque “música culta” era idea distanciada do “regional”, e tamén modernidade. O Círculo das Artes fornece marco para a Sociedade Filharmónica programar concerto e sinfonía; “marco incomparable do Salón Rexio” non vulgariza o concepto, resulta lucensemente exacto: ningunha outra sala á altura, con leve dúbida para a lembranza do Gran Teatro. A sociedade fomenta así mesmo o instrumental de corda: Tino Prados organiza un Grupo de Pulso e Púa; xorde o Rocho Musical. Considerada máis selecta, a solfa chamada clásica ten o prestixio do exclusivo e distinguido; espiñento resulta afirmar -a teor de experiencias posteriores- que sempre a audiencia compartise melomanía ou ficase libre de carraspeira. Sexa como for, afección hai; e empezando os setenta xorde a Semana de Música do Corpus.

Pero se un di popular, a máis da resistente gaita refírese inequivocamente a banda e orquestra. Gusta o lugués adulto, non despreza moito mozo, das agrupacións con gorra de prato e habitual vestiario azul: ten sona a Lira de Ribadavia, algo equívoca a de Celanova e na provincia a de Sober; esperta interese o grande e prestixioso colectivo que veña en ocasión especial. Pero sobre todo, ante todo, a Banda Municipal de Lugo, dirixida polo Mestre Méndez, é unha das cousas que o cidadán coñece e verifica por súas e ben feitas; xoves pola tarde, domingo á mañá son as semanais e concorridas exhibicións, na Praza Maior.

Onda a orquestra hai encontro de vellos e novos. Aqueles oen, botan o pé se toca pasodobre; estes danlle a todo, ao que poden se cadra ou lles deixan. Sesión vermú, festa, verbena... Cada cidade ten o seu creto ou mito; Poceiro en Pontevedra, Pontinos de Ourense, Trébol ferrolá... Sintonía viguesa, Satélites ou Españoles; por riba, atinxible canto á música, de incomparable semántica, aquel grupo cun nome do río Tambre e o único Boedo. Acaban os sesenta, Pavillón dos Deportes; entre dúas cancións, conta un conto: fóra do país, entra na barbería, demanda servizo, pregúntanlle se é galego, “no”; reitérase logo a pregunta, “no, aféiteme”; entra un compañeiro, igual Prudencio Romo ou Paisal, “Pucho, vés agora?”, “despois, desque me afeiten”; barbeiro: “oiga, ¿por qué me ha negado que es gallego?”; “muy sencillo: es que no me gusta darme importancia”.

En mal tempo para tales alegrías, emerxendo, Pucho Boedo e Os Tamara presumen polo mundo de galegos. O país devolve enorme popularidade: en toda Galicia, grupos e orquestras mandan correr a Carmela, que chove; compadecen os mariñeiros de Noia, cegado porto de Compostela. Con diferente aire e motivo, a luguesa Clave, se cadra, no San Xosé das Gándaras pregunta polo carro do Manolo; a Vélez evoca un rancho grande en Domingo Tallo; Kalú ao mellor -e co Julito no palco, movendo o pedido cigarro, vertixinoso e incrédulo ante tanto protagonismo- mándanlle a Alma Llanera na Praza da Soidade. Probablemente, en todas partes remata a Muiñeira de Chantada.

Rock e achegados son asunto exclusivamente xuvenil, madia leva, e para iso limitado, baixo certa sospeita. Curioso que o primeiro grupo de guitarra eléctrica e batería forxe nome baixo o abeiro dun influínte cidadán, Alejandro Santín Díaz; Los Alesandi abren camiño polo que andarán Nez, Amable, Moreno, Grandío... Dous programas da SER -“Superventas” e“El Gran Musical”-, un de Radio Popular de Lugo (“Aquí la Juventud”) facilitan encontro, non ficamos sós. No espazo lugués da COPE, cara ao público, sábado á tarde, Manolo Lombao ofrecerá escenario, actuación para moitos; virá tamén folk, O Carro, Sendas del Folk, Fuxan os Ventos, máis tarde A Quenlla. Historia, porén, que me pide outro relato.

ENTRE HORTAS E PORTAS
24. Uns que veñen, outros que se van, de Xosé Manuel González
O Apicultor d’ As Uvas forneceume atención e bo consello.
Isto non é pagamento, só gratitude..

Eu só quería levar pelo máis longo, pantalón máis ancho e, podendo ser, alaranxado; tan pouco, e tan inaceptable para os maiores: en medio século, ou por aí, non se vira home nin rapaz de melena, roupa así folgada por baixo. O 1968 culminaría aquela década rebelde, e a epiderme de toucado e vestimenta daba quizá para albiscar outra insurxencia. Na periferia do mundo chamada Lugo.

Notoria imaxe do Caudillo aínda preside moitos lugares públicos, pero cada vez escasea máis a de ollada á fronte, bigote negro e capote forrado. Un avó substituíuno, lixeira farda aínda militar e ás veces faixa bicolor; paulatinamente, o sogro do moi mundano Marqués de Villaverde amosa traxe, garavata, perfil menos terminante. A escala de mando inmediata, o xerifalte de provincias, van arrombando boina escura, camisa azul, guerreira branca de días sinalados. Insensiblemente, aquí e aló danse de baixa, no partido único FET y de las JONS, este e aquel, tal desafecto, algún decepcionado, outro que non sabe para que valerá iso agora. Franco envellece, tamén o seu poder. Certa oposición, inimigos de sempre atopan oco, fan socialmente palpable a disensión. De a pouco, home e réxime serán provectos.

Non de momento, vive Carrero e o xugo con frechas mantén educación política en escolas, institutos. “Formación del Espíritu Nacional” é chamada; José Luis de Blas Escolante elabora un manual da materia, publícao en Bilbao; imparte a doutrina oficial, disque con alento joseantoniano, quizá tamén retórica, na Escola de Maxisterio lucense. Posiblemente ande xa a elaborar unha longa Historia da Guerra Civil; en todo caso, con dona Cecilia a de Música é dos máis coñecidos, permanente no elenco profesoral que forma educadores.

A carón de Maxisterio, no Instituto Feminino o catedrático de Historia chámase Federico Bouza; alto, cabeza grande, expansivo, non parece de mal trato; “la coña integral” escóitoo unha vez definir certa situación de paradoxo. Protexe, traspasando límite, cando menos unha alumna ante abuso de poder: din que por iso e outras cousas decae como Xefe Provincial do Movimiento. Que Bouza é falanxista firme, Lugo enteiro ben o sabe. Filias aparte, e asoballamento, algún respecto merece quen mantén fidelidade e coherencia, principalmente se o tempo vira.

Coma o Pepiño da Lotaría, peixe miúdo. Esborrállase todo e el segue a proclamar adhesión fascista pola Praza Maior, Rúa Nova ou estación do tren; cotián, ruante. Dous uniformes con gorra, azul e gris, alternan para cubrir corpo, sustentar a insignia vermella e amarela; esa que algúns reclaman, outros aceptan, case ninguén ostenta. Avanzando os setenta fai Pepiño coda no desfile militar, e a marcialidade pretensa mal disimula fatiga nun continente escaso, volto repoludo. Caín se lle chamaba, ás veces con asañamento algo inane ante a patente decadencia.

E os outros agroman. Jesús Vilela García dá tamén clase de Historia, no Instituto Masculino. Testa redonda, mestamente poboada; un noventa seguro, amplo tórax e contorno, pándego indesmentible. “Voy dispuesto a todo”, afirma certo día -de garda, reclamado por alumnos- cara á porta atrancada do retrete. As listas do 23-F presentan coma “nacionalista radical” a quen nos últimos anos, talvez marcando distancia, apenas fala galego en acto público e se proclama de “los unitarios”. A súa academia no Camiño Real abeirara algunha reunión de contacto e intención post-franquista. PSP daquela, PSOE máis tarde.

Pero a ollada máis frecuente e numerosa procura outro albo, certa usual evidencia. Adoita a lingua do país no trato ordinario, en momento escolar motivado que dará lugar a advertencia; “o galego non é vehículo docente”. Conta el na aula, porén, o que pouquísimos saben: houbo cantiga de amor e rexouba, hai historia literaria que chega a Celso e Manuel María; no seu pupitre, Darío e Xesús Rábade xa eran coñecedores, pero seguen aprendendo. Corre a especie de que o profesor é comunista e non todos o cren, tan forte resulta a palabra. Que ateo, di algún, pero é tema menor; a querenza pola poesía de Curros, que difunde arreo, transmite censura ao estamento eclesiástico. Deu clase en Maxisterio, sae de alí ou bótano; a cátedra no Instituto queda fóra dese alcance. No curso 1970-71, noticia de que era desterrado trae consigo unha homenaxe dos alumnos maiores; á hora da reunión hai dous policías armados no soportal do concello, e os de paisano comparecen no “Monterrey”, xa que o acto quedara suspendido. Pola Rúa Nova, algún grupo pequeno canta o “Venceremos nós”; aquela noite, o delegado dos alumnos no PREU de Letras, Xosé Manuel González, discute de política por primeira vez na casa. Xesús Alonso Montero, compendio antifranquista; embaucador de mozos para a voz anónima que trona sobre o ouro de Moscú.

E os novos chegaban. No lar do boticario Figueroa, a filla prepara as probas de madurez preuniversitaria. Pero vén do corredor alta voz de muller madura, “a ver, onde está esa mociña que me quería coñecer?”. Virxinia Pereira fálalle a unha impresionada rapaza en cuxa alcoba entrou subitamente a lenda, aínda que sexa por medio interposto. A Adela parécelle recibir un legado, o do galeguismo cuxos militantes sempre se trataron por “irmáns”; había ser o 1964, igual 65. Polo 71, os alumnos do PREU de Letras encontran certa mañá, ás nove, os primeiros panfletos da Unión do Pobo Galego. Entrégaos na dirección o delegado, logo de cada un gardar o seu; mal pode el saber, xaora, canto semellante espallará nun futuro escasamente demorado.

Como rolan as cousas, que fluencia. De fondo, un cantante afirma que a vida segue igual.

ENTRE HORTAS E PORTAS, de Xosé Manuel González
23. Saír de Lugo.
Para o Marcel Swann,
estes retallos case puramente imaxinados.
(Foto: http://static1.bareka.com/photos/medium/475768/barcelona-catalunya.jpg)

Rúa de Ramón Montenegro, 1963
“E agora... volver marchar. Madrid, a casa, naciches alí, dinme. Nacer, nacín. Pero a casa era Sevilla, o balcón; o Teatro San Fernando e a academia de dona Adelita; copla, baile, actuar para os convidados. Que duro foi vir para esta cidade pequena e escura, onda esta xente seria, que non bailaba nin cantaba pola rúa aínda que falando parecía que cantasen. Tanta calma, aquel silencio esmorecido...”.

“É aparencia, agora seino. A vida, en Lugo, reside portas adentro. Non xaora no colexio, esa cadea igual ca onda as monxas de Sevilla. A merenda cas das amigas, recurtando mariquitas e lendo as historias da Celia. A función de Entroido, para cantar “El relicario”; ao final, en Lugo tamén cantan, ¿esquecerame en Madrid o “Ondiñas veñen”?. Foise facendo, pouco a pouco, fogar sen te dar conta. Os meus bichiños, ese acougo esmeralda no paseo, acocorarse na babuña e o poema; o domingo polifónico, estancia por estancia, hora tras hora, nun vagar e devalar que sacia o degoro. Cinco anos”.

“Volverei para o baile do Círculo? Queixaranse os veciños cando o papá poña o tocadiscos? Poderemos ter o Bobi? Viranme visitar Carmiña e Manolita? Onde se ven os mozos en Madrid? O colexio, unha prisión, coma o resto deles. Haberá Clube Fluvial, e praia, concerto da Banda, filloas...? Alá vas, Paloma”.

1965. A Piringalla.
- Seica marchas para Barcelona.
- Marcho. Quen cho contou?
- Meu pai, que llo dixo o teu botando a partida. Pero e logo?, tiña idea de que che estaba indo ben no taller.
- Mal non me vai, se lle chamas iso a ir tirando. “Tirando”, é o que di todo o mundo ao preguntarlle como anda. En Lugo non che hai vida, Paquiño. Teño vinte e catro anos; botei de pinche no taller dos quince aos dezaoito, antes non me deixaron meter debaixo dun coche. Xuntei catro pesetas para levar á mili, volvín hai ano e pico e non se dá feito un can. Aí vos queda todo, eu voume.
- Home, aquí ben se pode un ir valendo. A min, xa sabes, acábanme de coller na Abella, ao final hanme facer fixo e...
- E nada. A ti córreche présa casar, a Maruxa apúrate e non dás cavilado. O ano que vén vas para a mili; seguro que che gardan o choio, porque teu pai traballa alí, é home serio e con que ti non saias moi revirado compénsalles. Igual aínda che amañan para ires a Parga, despois quedar no cuartel de Garabolos e traballarlles algo. Co tempo, si, fante fixo, casas coa Maruxa; colles un piso no Agro do Rolo, nesas casas que non se para coa humidade. Tes fillos, quérelos estudar, aínda buscas outro choio para completar ingreso; cando toque, axudar na aldea, a matanza, sachar as patacas... Gañar dous pesos, traballo, traballo e traballo. Que, tamén, é o que se pode facer nesta puta aldea, quitado ir á taberna e encherte despois das oito.
- Quero mellor quedar na terra, Fermín, antes que ter todos os teatros, cafetarías e as luces de Barcelona. E que vas facer alí, traballar de mecánico?
-Acabouse a graxa de coche. Meu curmán Perico, xa sabes, que se fora hai catro anos, encontroume un choio a carretar gando para os matadoiros; aínda hei vir con frecuencia buscar becerros, non me has perder de vista tan fácil. A terra tamén che me tira a min, non digo que non. Pero toda terra é dos homes...

Barrio da Ponte, 1968
É verán, Pepiña Mourelle baixa das Arieiras. Súa nai, Josefa Mourelle, faleceu en xaneiro e todos os meses lle levou flores. Só a ela tiña na vida, gardou a touca sen lavar; pola noite búscalle o arrecendo e aínda muda o leito cada semana.

Coñece porén que a saudade rebordou calquera límite razoable. Conservará o loito adentro, retornará lembranza dolorosa en termo cada vez máis dilatado. Pero cómpre mirar pola vida. Trinta e dous fará en setembro, solteira e xa sen traza para deixar de selo. Nunca xurdiu afección intensa -fóra da nai- e unha filla de solteira con vida retirada, sen facenda nin aspecto que chame alá moito a atención, non chegou a provocar grande cobiza.

Atrás queda o empalme de Portomarín, ascende agora cara a Pontegaos. É unha boa costureira, traballo non falta nin faltaría. Seu pai, sabe quen é, ben lle axudaba de querer subir para Lugo, instalarse e realizar para as señoras encargantes o requirido labor de agulla; axudaba, que llo notou na cara polo funeral e na romaría pasada. Antes morta. En vida da nai puxo el vinte quilómetros no medio que semellaban cen; en mil e sen estrada os volverá agora ela.

Pepa Mourelle marcha para Londres desque pase o San Froilán. Fíxoo antes unha amiga da nenez, para o caso a única; no hotel onde se emprega a outra lavará pratos quen renuncia a ser modista. Adeus, vista dos meus ollos; váleme, San Lázaro. Será unha emigrante igual có tío Antonio, quen sabe onde ha de andar, se vive, na Arxentina. Ela seguro que retorna, de visita, con que a vida se endereite, canda un home se cadra e algún neno. Procurará a quen a trouxo ao mundo sen querer e, daquela, falaralle: aquí me ten, señor cura; non lle debo nada.

1969. Sanfiz.
Faltan sete días para a excursión e non che dan pasado. Saír de Lugo, por fin. Non á aldea, ou a Sarria onde viven os tíos. Non á praia de Miño. Nin sequera ir á Coruña, pasear polos Cantóns ou de comercios se fai tan prometedor; vaiche boa, nin comparanza: ao estranxeiro, vas ir ao estranxeiro por primeira vez na vida.

Polo que din algúns maiores, estranxeiro será, pero paréceo a medias. Din que os portugueses falan galego cerrado e supós que debe ser certo, xa que se os policías son “guardinhas” e o que repiten sempre “mais lá”, moito para galego non lle falta. Pero ides en autobús, durmides fóra unha noite, pasades unha fronteira.

Falan os maiores de comprar café, eles saberán por que, e gardalo non sei onde. Todo se lles vai en latricar do café, o máis la e os guardiñas. Ti recordas libros e lecturas; trescentos mil habitantes, segunda cidade de Portugal, soa a cousa grande, nunca tal viches. E como será, o Porto?

Rúa do Doutor Castro, 1970.
Non o creo, non o podo crer. El, precisamente? O preferido das mozas, o máis popular no colexio. Se hai un mes, domingo á mañá, aínda estaba mazando no Pipper’s; iso vendo eu, que desde aquela non volvín.

Eu sei que tal cousa existe polos libros; ou sexa, nunca vin que existise. Tamén hai películas, se poñen Molokai córreche algo por dentro; pero isto non é cine. Aí o vén: - Fiúza!

- Ola. Como che vai?
- Ben ves. Pero é certo?
- O tema da semana, seica. É certo e ben certo.
- Pero, ¿como... como?
- Voume facer Marista. Igual ca, hai dous anos, quería ser médico. Remato o COU e marcho para León.. Tan simple coma iso.
- Ou sexa, os dous hermanos que viñeron a semana pasada... convencéronte.
- Convenceron, si, pero con eles dous seguro que non chegaba. Non, Tomás, a mim chamoume Xesús...

1973. Avenida da Coruña.
“María:
Escríboche nun vagar entre cavilación e cavilación. Tan rápido foi o curso, logo a selectividade, case nin tempo houbo para decatarme do que vai pasar en outubro. É setembro e cáelle a unha todo enriba.

Voume da casa! A ilusión é moi grande, pero eis tamén a evidencia: mamá non vai estar, papá non me resolverá as dúbidas de química. Hai que se render a ela: en Santiago, nin Mirador Rosalía nin terrazas do Centro; nada de quedar en Radio Meilán. Estudar, disque, arreo; xa me vou preparando, logo do visto o curso pasado.

Medicina... Cando llo dixen ao papá, abriu ollos coma mazás. “Vas facer unha carreira de homes?”. Pobre papá: véndose aquí tan poucas, aínda non debeu asimilar que lles permitan ás mulleres facérense médicas; e aínda se fose puericultora, pero... cirurxiá!!?? Para abrir enfermos, cortar e andar co sangue? Esqueceu que, cando nena, nunca unha ferida me sacaba de ir xogar, viñan el ou ela a correr detrás miña coa mercromina e o esparadrapo. En fin, ver unha filla súa co título (iso espero) será de certo a mellor cura de espanto; ademais, quiteille unha preocupación: a farmacia, definitivamente, será para o meu irmán.

Ben, Compostela. Poderei estar máis, e máis a gusto, co Fernando, el vai facer Económicas; e iso que na residencia onde me meten, “Cristo Rey”, seica é obrigado entrar ás nove en punto da noite. Contigo tamén, xa non só na praia e en agosto. Imaxinas? Vernos todas as tardes, ou de cada dúas. Cultivar a miúdo esa novidade con gusto especial, falar galego, sen temor a que apareza a nai medoñenta de que a filla se lle volva unha pailana. Pobre mamá, aínda non me fun e xa murmurando dela. Déixote, volvo aos meus planos. Bicos e apertas mil.
Charo”.

Burozos, 1975.
Orde para que a recruta Enrique Sangiao García, nado en Lugo, provincia de Lugo, o 18 de setembro do 1955, se persoe o día doce do próximo mes de xaneiro, e ano de 1976, a fin de integrarse na expedición na que será conducido ao Campamento de Instrución de Recrutas de Alcalá de Henares, onde realizará o seu período inicial de adestramento militar.

- Ala, fodeuse, a cortar o pelo. A ver se, polo menos, quito o carné de primeira.

ENTRE HORTAS E PORTAS, de Xosé Manuel González
22. No poleiro.
Non é La Salle, pero algo haberá do seu gusto.
Para o Leituga-1 vai, logo.

O domingo había tres cousas fixas: baño, misa, cine. Podíase incluír sábado á tarde, cambiar a orde dos factores e quedar só a integral, demorada ablución, inamovible na mañá festiva. Como e cando for, a certa hora e con Ovidio pola man, paseo deica a sala correspondente, entrada, manís e para a bancada.

Non sempre fora nin sería de tal modo. Á mamá tamén lle gustaba a moderna arte; e como a tarde libre da escola era a do xoves, e ofrecían varios exhibidores nese día a Sesión Familiar, ía con ela a Silla, tránsito da popular General á privilexiada, case plutocrática Butaca. Pola Ronda, estreita beira da esquerda, á expectativa de auga sucia cando o rombar dun automóbil se escoitaba e alí estaba a poza, por onda o Bar Viveiro achegabámonos ao Kursal. Unha vez fomos ver certa película que lle debeu parecer suxestiva polo título; non esperaba ela, seguramente, que cousa tan negra e escura -en algo máis ca cromatismo- se chamase “O manancial da doncela”. Tal rótulo ficou na miña lembranza, co impacto de moitas imaxes e o paliativo final; habían servir, máis adiante, como ponte a Ingmar Bergman.

En Silla presenciaría, de moi mozo, unha representación dramática de “Nai Coraxe e mailos seus fillos” no Gran Teatro. Entre o escaso público, na fila de diante había un descoñecido señor, galegofalante e con algunha barba; quedou igualmente na memoria ata que anos máis tarde o souben nomear, Manuel María. Xa polo 71, en Compostela, viría “Macbeth” ou “Esplendor na herba”. Pero dos doce anos -ou por aí- aos dezasete, a visión da pantalla foi principalmente sen confort e desde o alto.

Era tempo de moito compartir en espazo público e espectáculos; frecuente a bancada, en cinema normalmente de madeira e sempre o acceso máis barato. General, xa foi dito, de seu nome ordinario, a retranca enfatizábaa ata Butaca Corrida ou “de Estudiante”; certa batalladora solidariedade grupal -ou mecanismo compensatorio-, convertíaa en Poleiro. O lugar, sen dúbida, máis barulleiro e ocorrente; sen dúbida así mesmo, a falta de respaldo e apoiabrazos, a carencia de mulido para as cachas, algo terían que ver na algazara.

Pido desculpa, xa que entramos en materia pouco delicada. Na porta, a sala de cinema era lugar parsimonioso onde alguén, con librea ou uniforme, recollía as entradas; apagada a luz, aquel poleiro abolía cerimonias e declaraba entroido. Entre a anécdota máis estentórea figura cousa non vivida, oída, nun local de Ourense: “Acomodador! Aquí cáganse!”. “Deixa que se caguen!”. “Pero cáganse na nai que te pariu!”. En Lugo, o acomodador procuraba con lanterna os perturbadores (en Silla adoitaban queixarse) e case sempre había algún expulsado; pero o efecto disuasorio non chegaba, máis gorentoso era o delito cá película. Filme de romanos, batalla concluída, visión panorámica dun campo cheo de mortos; subitaneamente, voz xuvenil, descrida, barrial: “Mañá hai carne fresca na praza!”. Un “Cyrano de Bergerac” de serie B (por poñerlle letra), encontro nocturno entre cabaleiro e dama moi escotada; benévolo consello, con entoación certamente pousona: “Coidado, a ver se lle vas estoupar unha teta...”. Se a produción resultaba tediosa de máis -aínda que non-, o auditorio da parte alta -e os de abaixo que disimulaban- parecía agardar con impaciencia un clásico, a ventosidade anal, xulgando pola inmediatez no improperio de variada alusión porcina ou estabulante; e total, podíalle suceder a calquera...

Sen dúbida, o encontro máis ou menos romántico tiña e encontraba sitio sen buscar protagonismo; que sei eu se o bico en celuloide -que marcaba pateadura, ganido, asubío- daría lugar a encontro paralelo ou non era daquela o momento preciso. Seis eran, seis, os cines de Lugo; ben cercanos, conferindo ambiente.

Na rúa do Progreso, o España; seica nel pasaba moitas tardes Ánxel Fole, que lle traballaba alí o irmán. Dun lado, dando ás Norias, o vestíbulo aberto con carteis, imaxes e entrada para Butaca, a cuberto de sol e auga; do outro, contra os Almacéns Amaro, a taquilla de General -afora- e porta cara arriba. O España debeu acadar, nalgún tempo, algunha das superproducións, que ben me lembro de facer cola para “El Cid”; alí se viron “Os paxaros” de Hitchcock, “Morreron coas botas postas”, igual así mesmo un divertidísimo encontro de indios borrachos, mineiros sedentos, cabalaría e misioneiras, con protagonismo de dous grandes.

A cen metros, na rúa de Xoán Montes, o Central Cinema. Un comercio de electrodomésticos, pantallas no escaparate, permiten arestora prolongar o hábito de quen tantas veces, gardando quenda no lateral Canellón dos Carteiros, mirou alí fotogramas. Eran profusos no ben cumprido pórtico ao abeiro da inclemencia. A memoría non se decide, aquí, a concretar imaxe quizá de melodramas (Hudson, Day...), heist ou peplum nun se cadra máis incerto.

Moitos elixían película mirando os carteis. Se non chamaba a do España nin a do Central, deica o Gran Teatro non habería un cuarto de quilómetro.

Foi o teatro que Lugo tivo. Para a anual e esporádica xira de compañía madrileña, despois para a dramaturxia do país: o transporte de persoas e efectos cruzaba a Porta da Estación e xa se metía na praciña valada. Mitin político tamén, festival ou evento extraordinario. Por aquela táboa pasou, pasamos, profesionais e afeccionados, propio e visitante. Vexo o encerado que a cotío un operario especializado cubría con nome famoso; no magma persoal aparenta deliñarse en gran formato “Ben Hur”, pequeno e doutras veces Kirk Douglas, Gina Lollobrigida... Esmendrellouse un co Louis de Funes, viu o que marchou co vento en sesión estival e partida. Era un edificio de Alfredo Vila, excelente acústica e forma exterior imitando vella radio. Alguén demandou, non hai quince anos, o terreo para construír. Houbo cartas, manifesto, opinión contraria de voces ben autorizadas; Moncho Borrajo faría alegación in situ e sesión propia, canto de cisne. Presidía a Provincia Francisco Cacharro Pardo, e decretou que o teatro era construción horrible, carente de mérito artístico; aínda, hai unha década, pasaban tales cousas. Sen el quedamos, quedou o recinto amurallado.

No anterior daquela, se letras do encerado e fotos non convencían, extramuros e preto ficaba o mencionado Kursal, a súa gran pantalla, outro amplo vestíbulo e dúas entradas. Sobrio e duradoiro, durante anos acolleu un cine clube.

A ruta das catro salas debuxaría pentágono irregular sobre un mapa daquel centro urbano que reunía a aparente vida social; na Praza Maior, entre o bazar 0’95 e os Franciscanos, tiña carteleira o outro par de exhibidores. “Botón de ancla”, “O día máis longo”, suxerían que a mil metros andando había tamén espectáculo.

Rúa de García Abad; camiño da Milagrosa, entre a estrada da Coruña e mailas Casas Baratas. No Victoria pagábase menos, proxectaban a miúdo cousa popular de, por exemplo, non sei que gremio mexicano; branco e negro estrito, cuate e manito, charros ou modernos. Era o local máis pequeno e explicitamente humilde. Entre as dúas décadas, un cambio cultural ostentosamente emerxido no 68 renovoulle cara, tapizaría e programación: o cine de Arte e Ensaio trouxo ao Victoria unha viaxe alucinante coa sexosimbólica Raquel Welch, psicodelia e “Yellow submarine”. Buscando perfil, cobrando carácter fronte ao Paz.

Estaba ao lado e pertencía ao grupo Fraga; este en Vigo e Botas en Ferrolterra semellaban o máis consistente na industria de difusión cinematográfica galega. En Lugo, o Cine Paz tiña a mellor maquinaria; unha especie de auréola vermella realzando, entre apagar de luces e empezar de NO-DO, o entramado que bordeaba a pantalla; había butacas boas e cobraba máis có resto. Lugar distinguido, o máis prestixioso. Agás improbable lapso de memoria, fora o escollido para amosarlle á sociedade que Franco era aquel home; e amosara a tensión de Gregory Peck con Anthony Quinn camiño de Navarone.

Inicial e sucesivamente, desapareceron o cine con nome de país e o de sintaxe anglosaxona; cadanseu bloque de vivendas foi remendo estraño onde estiveran España e Central Cinema. Foise Victoria, ao lado Paz e a memoria de dous conceptos que o franquismo puxera en secuencia transcendente. Sobrou para algúns un Gran Teatro. Non hai tanto, acabaron borrando a outra sala, con modificado nome teutón. Seis eran, seis, os cines de Lugo. Houbo outros, hoxe ningún fica en todo o casco urbano.

Probablemente, unha maioría dos agora vivos nin coñeceu poleiro nin bancada. A cinematografía compartida, en lúdica asemblea, vólvese fenómeno crecentemente ocasional. Lóxica, talvez; e algo frío, coma ela.

ENTRE HORTAS E PORTAS
21. Vostedes son formidables.
Para o Xohán da Coba, que tan ben recorda.
Moito terá el, tamén, oído.
(A foto procede da web de euskalnet)


... Chegaba un da escola, dáballe volta á chave de ferro, adquiría nitidez un disco dedicado, intensidade o magnífico aroma a caldo de nabizas. Pousada a carteira, bico á mamá, ola a todos, un sentaba e aquel fondo sonoro viña logo con palabras necrolóxicas. O Parte que xa non describía guerra propia dicía U Thant, Kennedy, a guerra allea contrapunteaba alegado progreso, Castiella, López Bravo; e o caldo xa feito sabor, prometendo enerxía.

... Fai de neno Matilde Vilariño ou certa melodía con Cola-Cao precede a Juana Ginzo. Mamá pasou o ferro, vai no corredor e un ten que lles ir dando cabo aos deberes. Baixa da repisa voz grave, masculina -o rei da casa- pero ao final persiste a delas; non sendo que o nobre e saudoso Guzmán poña silencio terminante co revólver. Parte nocturno acabado non pode collernos en pé, veña logo, bule; hoxe é novembro, hai de cea castañas e leite.

... A estreada vacación detenta case fragancia matutina, calidez aínda que neve; un par de entoacións alternan sincopadamente, alpeira, que hoxe hai lotaría. Gran fortuna ser neno que fala pola radio, algún premiado seica lles dá cartos aos dese colexio; en Lugo, boh, nunca toca, pero sempre xogas. Tampouco non se atina coas quinielas, e o domingo quen lle saca orella ao Carrusel Deportivo; ora que algunha voz ben o vale, fai que oídos se volvan ollos.

A radio permite conversa, pero seguramente lles quitou saúde a certos contos que aínda algún pai ou avó quere contar. É moito mundo, porén, o que mete na casa, empezando pola restra de nomes rexistrada na pantalla transparente, por riba da agulla buscadora; algúns poñen París, Nueva York, outros serán cidades, pero abofé non os entendo. A radio premia nenos con viaxes en avión; senten os maiores que son algo, poden moito cando un cartiño, con outro cartiño, reduce traxedia, fornece alegría. Aínda que todo pase ben lonxe, en lugar nunca antes coñecido, improbable visita.

Determinado intríngulis formal parece xogo: ¿como se chama o Papa, Paulo ou Pablo?; a prensa aquel, a radio este. Cousa de xerarcas e eruditos. Palabra máis cercana chega ao mediodía: -Dios día boas tardes a todos. “La Provincia. Relato de tipos, costumbres e historias de la provincia”. A inflexión chairega de José Trapero Pardo mete o país pola antena, o vello e rural país definido en castelán que salfire constante expresión galega, aforismo ou costume; nomes e argalladas, pretérito imperfecto suxiren que o 1960 xa non é o 30, moitos dos que foron aldea paran na Milagrosa, Domingo Tallo, San Roque. “Bon proveito... amiguiños!”, marcha Trapero; do lado de aquí, o pai contesta a miúdo “Gracias, ho!”, e mesmo o rapaciño, algo aldea tamén malia nacer no barrio.

Un significábase cando á cidade era anunciado o seu aniversario e onomástica, aínda sen apelido; tamén no deceso ou cabodano, con referencia a fórmula completa. A cidade recreábase no “Micrófono de Oro”, onde veciños adultos expoñían talento ou afección musical e xente miúda competía ás adiviñas; no Gran Teatro hai piano, canta Marisa Pelarigos e é feito visual que Carlos Losada Aizpitarte, alén de voz, posúe volume e prestancia. EAJ-68, Radio Lugo.

En pouco tempo haberá tamén Radio Popular. Pero no 65 ou 66 entra o televisor pola porta, fúrase un tabique para ben acomodalo e fica no alto, como nova referencia. Un mira a outra caixa de madeira, con tea, agulla e altavoz, o voltímetro accesorio; agoira saudade e abandono, presente un aquel de ingratitude.

E é felizmente desmentido. O vello receptor acabou morrendo, viñeron os transistores, radio casete; a FM, radio fórmula, tertulia e debate. Corenta anos despois, con lugar para todos, moito nome permanece onda unha nostalxia desactivada: Losada, Daniel Hortas, Amalia Paredes, a florida verba do Titín, Tonina Gai... Lombao, Paco Rivera, Xulio Xiz, veludo vocal e Teresa Castro, Paco Arrizado. Eles si que eran, son formidables.

ENTRE HORTAS E PORTAS, de Xosé Manuel González
20. Contamos contigo.

Imaxe da web de RTVE

Seica foi Solís Ruiz quen lle pediu a Samaranch formar «una España de hombres fuertes, capaces y optimistas». O catalán tomaba daquela -1967- posesión dun cargo político de gran relevancia, e respondeu o chamamento falanxista con imaxe moderna e slogan do máis incitante que coñezo. Contaban connosco, ¿habiamos dicir que non?

Por aqueles anos desenvolvérase moito o deporte como espectáculo; tamén se diversificou a práctica. No Clube Fluvial tiñan lugar e fomento certas actividades en principio minoritarias: nunca de tal debeu pasar o tenis, por moito que Manuel Santana gañase en Wimbledon e Jesús Sánchez Traseira brillase localmente co seu potente saque; pola contra, o piragüísmo si que atraeu ben rapaces e era mérito baixar ao río, padexar forte, competir, aínda sabendo que nin sequera unha medalla olímpica che garantía, para nada, o futuro. Chilares, Pedro Cuesta, despois Misioné... render coma profesionais, recibir coma afeccionados.

Que afección había abonda; de feito, algún lugués competía en varias disciplinas diferentes. O do baloncesto viña de atrás, José Antonio Santiso -primeiro exercitante, agora adestrador- era unha das figuras sobranceiras; do Santo Tomás pasárase ao RTR, ao primeiro Breogán e alí se vían, por exemplo, Miguel Bourio, Manolo Díaz e Mario Carballo. Se non me engano, este andaba ademais no balonmán, espectáculo de notable popularidade entre xente barrial por máis viril có basket, algo “de señoritas” para o gusto deles. Iso de que calquera rozamento xa fose falta semellaba unha mixiricada, o balonmán territorio familiar -había portarías, marcábanse goles-, e así mesmo unha especie de guerra con danos controlados: bastante mancadura, pero asumible número de feridos; alguén dicía que iso podía ser todo o deporte, onde por outra banda case nunca había morto ningún.

Tamén xogaba ao balonmán Fernando Tallón (“Tira, cañón!”), que era plusmarquista estatal en lanzamento de xavalina e no campo largaba uns trallazos que, ao dar no marco, parecían mover todo; seica arestora vive en Ourense. Curiosamente, no atletismo lugués destacaban sobre todo os lanzadores: en peso, estaban Nonín Torrón e aquel baloncestista -pivote- Manolo Díaz; en martelo, José Luis Martínez, outro campión estatal. Había quen aproveitaba para conferirnos fama de brutos, e iso que tiñamos corredores (por caso, Palelas), se ben probablemente non tan brillantes coma certa saga prestixiosa de galegos, os Suárez Canal.

Estes deportes con moito participante eran apoiados pola OJE, a organización xuvenil do Movimiento; San Fernando OJE, por exemplo, era o clube de Atletismo. Outros, pola contra, tiñan presenza máis esporádica: ciclismo é mostra, poucas carreiras no ano (na Milagrosa, escolares, máis tarde o San Froilán...) e nivel que nunca sobordou: Latorre, Vilariño, Carreira... O boxeo tamén, ou outras loitas.

Os espectáculos de pugna e cuadrilátero chamábanse, coma agora, veladas. Non me pregunten por que tal cousa debe ser pola noite, virá do horario laboral; en todo caso, tiñan asistencia masiva e de comportamento máis ben acendido. A non ser a chamada loita libre, tomada máis ben -é impresión remanente- en plano festivo; desde logo, se aquelas cacho pisadas no lombo do caído -ou pasarlle por riba á carreira- non tiñan algo de comedia, aquilatar a diferenza entre a velada e a batalla igual era discusión máis sobre medios ca de procedementos. Eu sei que boxeo e loita, discutibles ou non como exercicio, poden ter un compoñente artístico, nomes hai para aducir ao respecto. En Lugo, a ollo de rapaz e nos sesenta, revestían a miúdo perfil pintoresco xa desde os carteis anunciadores: “Galarza, rudo navarro”; Fulano, “gran fajador”.

E claro, o fútbol. Clubes modestos con vocación e entusiasmo. A Ferroviaria debía ser, penso, Agrupación Deportiva; o cartel da súa sede víase contra Burozos, para alá da ponte sobre a vía. A Comercial, “Sociedad Gimnástica”, vestía de branco e xogaba, seica, o mellor fútbol; non adoitaban gañar a competición. “Sociedad Deportiva” era a Milagrosa, o máis puxante, sempre considerándose barrio primado e polo alternativo ao centro da cidade; non sería casualidade que vestisen coma o Lugo, raias branquivermellas. Last but not least -descúlpeseme-, o San Roque, Sociedade Cultural e Deportiva, que merecerá cadro aparte.

Xogaban por afección, pero adestraban, despois do traballo e supoño que de día en día. Como os campos -nin o “Ángel Carro”, xaora, nin o Polvorín- non estarían dispoñibles, utilizaban un baixo na rúa de Ramón Montenegro; sobre o cemento recibían a táctica e ensaiaban o tiro, contra parede. Dirixíaos un tal Pedro, “Pedrolo”, con sona de teimudo e sabedor. Un día deixáranos escoitar e ver a varios rapaces de fóra, e era espectáculo cando se puxo na “portaría” e mandou bombardealo, á gargallada en tanto balóns cada vez máis potentes batían en diferentes partes de si. (“Está tolo”). Dun receptáculo lateral saía un rapaz, encoiro, mollado e con toalla no van; espectáculo insólito antes do 1970. Despois, Pedro mandaba e todos obedecían.O Javier, que vivía canda min, quería xogar adiante pero Pedro poñíao sempre de lateral; ata que se lesionou o porteiro e o Javier acabou gardando a meta, igual que facía no balonmán.
Arestora, como saben, os nenos competidores igual adestran a cotío, soportan presión dalgúns preparadores, reproducen modos variopintos do ámbito profesional, séguenos os pais a toda parte; determinados aspectos constitúen mellora, todo non. Canto ás rapazas, daquela xogaban a algo, pouco, e chamando escasamente a atención. Saias plisadas, o nome da Compañía de María, as Xosefinas, e unha camiseta seica vermella do Fogar de Santa María, enchen case toda a lembranza. É tan elocuente coma o propio silencio

ENTRE HORTAS E PORTAS, de Xosé Manuel González
19. A chaqueta de Fraga.

Os mitos son importantes; máis ben, coido que imprescindibles. Xorden arreo en calquera parte do mundo sen distinguir riqueza ou nivel de escolaridade. Aprendín hai moitos anos que un mito era unha parcela de realidade modificada ou enriquecida subxectivamente; aínda estou bastante dacordo con tal noción, e non semella que o apego responda tanto a un afán de proxectarse coma de acompañar. En todo caso, cada un escolle ou acepta os seus.

Iso si, por veces a intervención subxectiva e motivada pode dislocar; convén en tal caso algunha restauración. Hai trinta anos produciuse en Lugo certo episodio que desde aquela realza a lenda de Fraga Iribarne; para os seus, ás veces aparenta que tamén para moita prensa, don Manuel escorrentou un grupo numeroso de esquerdistas que acudiran para apupalo nun mitin. Ultimamente escoitei senllas intervencións puntualizando o asunto con referencia particular á parte expulsada: meses atrás, en determinada e exitosa tertulia da radio local, un antigo parlamentario do PP declarou que xente daquela, fuxindo, alegaba non ter cobrado suficiente para encarar tal risco; hai unha semana, entrevistando na Televisión de Lugo, persoa ben coñecida afirmou que cando lle chamaran puta a Carmela de Sarria -sinto non lembrar os apelidos- Fraga sacara a chaqueta. A chaqueta de Fraga, igual simbolicamente algo correlativa ao zapato de Beiras... Por veces teño a impresión de que a rexouba dalgúns conservadores evoca a don Manuel dándolles unha boa chaqueta a aqueles roxos; o mito pode trasviar.Vai sendo tempo, logo, de que discurse a parte contraria; eu estaba alí, á sinistra do palco, e aínda queda memoria.

As cousas como son: á altura do 1977 Fraga era para a esquerda sinalado inimigo: Alianza Popular recollera o franquismo apenas implícito, usaban a bandeira española con aguia, o líder manifestábase partidario explícito -xa cando embaixador en Londres- de non legalizar nada máis alá do “socialismo”. E había predisposición a fustrigalos, buscando a liorta. Para o día 13 de xuño anunciaran un gran mitin electoral no Pavillón dos Deportes, pouco antes pegaron carteis e de motu propio ordenamos de ir tres ou catro, pola noite, arrincar neles. Xa digo, considerabámolos particularmente hostís e reparen no feitío das cousas: onda a Deputación vimos vir un coche da Policía Municipal e saímos a escape coma cando -un par de anos atrás- se realizaba unha pintada ou calquera calquera acto contrario á Ditadura; de todo a cousa aínda non mudara, porque ao collérennos -pallaso que era eu, único lugués nativo do grupo, metinme polo canellón onde estaba o obradoiro das gaitas, que acababa na Muralla- fomos parar ao cuartel da Municipal e despois á Comisaría; por quitar carteis.

Iso fora unha ocorrencia. Tocante ao mitin, varias entidades concordaron en facer acto de presenza e denuncia. Máis ou menos, o guión sería: ir en masa, berrar consigna simple e clara, aludir a episodios escuros da vida política de Fraga e emitir a viva voz mensaxes das que se vían case exclusivamente nas paredes, pintadas con spray; repartir unhas coplas elaboradas ao respecto; cando lle tocase falar a Fraga habería apoteose: un membro do Partido Carlista, penso que chamado Alfredo Rodríguez Amigo e desde logo coñecido como o Ancarés, erguería de entre o público facendo ver unha pancarta alusiva aos sucesos de Montejurra.

Breve alusión previa merecen as coplas. Eu cheguei a ver o orixinal, deturpado na copia por man que pretendeu matizar sen talento poético. Verdadeiro panfleto, con expresións que arestora renxerían para moitos en exceso, tiña forma de oitavas e auténtico alento; sirva como mostra o empezo dunha:

Con diez matones por banda
aí vén o fascista Fraga.
Parece que o mundo traga
e que come a tododiós...

E sexa pé o tema para unha das previsións que corrían. Dicían desde había tempo que o outrora ministro valíase de antigos paramilitares no seu servizo de seguridade. En particular, o ruxerruxe apuntaba a membros dun Grupo de Acción Sindicalista, en sigla GAS. Que eventualmente poderían estar, en Lugo, aquel día.

O día amenceu, chegou a tarde. Véxome entrando no Pavillón e xa estaba cheo, ou case, colgando nos laterais -desde ben arriba- enormes bandeiras españolas das que despois se chamarían “preconstitucionais”. O estrado colocábase onda a baixada cara aos vestiarios, e case toda a bancada á súa esquerda había estar ocupada polo contixente opositor; centos eramos, e por primeira vez nos viamos tantos. Comezan a falar; teño un aquel de que puido ser Ramón Falcón e recibir algún apupo non esaxerado (tiña boa prensa en Lugo, pois era considerado artífice da Operación Muralla; ademais, moitos nin o coñecerían), de maneira semellante ao que debeu pasar coa Carmela de Sarria. Se contra esta xurdiu algún escarnio grave -certamente posible, e moito máis lamentable, en situación coma aquela- nin o lembro nin foi substantivo. Porque os coros principais, en forma sincopada que ás veces evocaba melodía futboleira, serían “Montejurra, Montejurra”, “Ma-te-sa, Ma-te-sa” e seguramente o moi emocional, menos claro na lembranza, “Vi- to- ria, Vi-to-ria”. Alusións, a segunda a negocio vello e manobra política, o primeiro e terceiro a cousa ben recente. Puidéronse repetir con hipotéticos e sucesivos oradores borrados ou sepultados nunha memoria, a miña, que retivo nidiamente só as pasaxes sobranceiras.

Érguese para falar Antonio Pedrosa Latas, home xa maior e referencia do extinguido Movimiento Nacional. Do seu encabezamento aproximo o comezo, esquecín as palabras seguintes, lembro ben claramente o adecuado colofón: “Señoras, señores ... y reventadores”. Apupo e asubío masivo dunha concorrencia notablemente alborozada polo efecto conseguido. “Fas-cis-ta, fas-cis-ta”; “Galicia Ceibe e Socialista”. Dirixíase el -cuxa indignación debera irse intensificando ao longo do acto- a nós coma mozos desafectos que convencer, na interacción ía perdendo ánimo, control e a voz esmorecía. Calou e foi daquela, paréceme, cando se levantou Fraga.

Tamén o Ancarés. A pancarta era un tecido escaso, negro, con letras brancas que a cen metros non se descifraban; nin tampouco se oía, co rebumbio, o que manifestamente profería aquel cervantego en tanto andaba. Sería cando o líder conservador dixo “A por ellos”, xa que algunha animación onda as cadeiras de pista e a outra bancada fíxome volver ollos cara ao escenario, xa erguía el e mais outros, pousaban as chaquetas e nada máis vin.

Ignórolle xeito e causa eficiente, pero comezou unha desbandada cara á porta lateral que daba ás Costas do Parque; falaban de pistolas patentes e outra contundencia, eu nada notei agás o que será dito. A reacción, así e todo, semelloume tan desproporcionada coma pouco decorosa, fun arrecuando pouco a pouco e na saída fiquei; curtido en mobilizacións coma posiblemente escasos presentes, chegara ademais da mili había menos dun trimestre, mili completa e soldado raso nada favorecido toda ela. Quedou dentro do recinto algún, coma seica o Pepe da Palla, veciño e máis ou menos coetáneo meu que -contaban- chegara a interpelar (“Manoliño!”) na fin do acto e aldraxar contundentemente ao aquel achegárselle; se si ou se non, el saberá, pero o Pepe atrevido era.

O que foi eu -reflexión, ningunha- parei na porta mirando cara abaixo (“Vide, maricóns!”) e alguén ficou tamén, detrás miña, secundando. Subía pola escaleira outro alguén cun cinto na man, enrolando e preparándoo á par que chegaba; parárono a dez ou quince metros. Un home, ao pé de cincuenta anos, veu onda nós e apostrofounos: “Fascistas de izquierda!”; tamén debeu chegar o vello Pedrosa -tiña eu máis a que atender, pero sempre estiven case fixo de que era el-, non sei nin como, esgarecido en forza e voz: “Fuera, fuera...”. Por último un rapaz de bigote, con modos profesionais, resolto a que marchásemos xa, sen máis discusión nin barullo; ao facérmolo entregounos un reloxo con desprendida pulseira metálica: “Toma, esto es de uno de vosotros”, ou algo así. Ilocalizado o propietario, fose da facción que fose, o meu acompañante beneficiouse del durante anos, con aquiescencia miña.

Pouca demora houbo a carón da entrada, onde a Xulia de Viveiro me amosaría un negrón nun brazo, aloumiño -especificou- dunha man con cadea. Na Praza Maior repartimos coplas. Rematou ante a sede que tiña Alianza Popular entre a rúa do Teatro -General Franco, daquela- e maila praza de Santo Domingo; tiveron despois que repor varios vidros, de min non saíu pedra mais si aplauso. As cousas, de novo, como son. Xaora, non cobrei un peso nin vexo como se faría para pagarlle a ninguén: sempre me soaron tales argumentos a remanente daquela andrómena sobre o ouro de Moscova.

Alá queda todo, en tempo de crise; algún aspecto hai, claro e relevante, que non produce orgullo. No inventario de enigmas, a razón pola que centos de persoas saíron a escape: máis alá de miudeza concreta, para min que a maior parte eran estudantes que non querían paus; por outra banda, tíñase hábito de provocar o poder mais fuxirlle, e no inconsciente aquel era, aínda, o poder vello. Volveron ter incidente no mitin da Coruña, non sei se no de Ourense, e ao mellor a imaxe de Fraga sufriu de cara a unhas eleccións onde acadou dezaseis escanos; arrasado por unha UCD que herdara, desde logo, máis poder e a imaxe de mocidade sen ruptura achegada por Adolfo Suárez.

Pero tamén entón, se cadra, empezou a conformarse a fábula do León e unha auréola que seica non esvaece. Eu sempre respectara a Fraga e mantíveno logo daquilo: dixo máis tarde que sen facelo non podería dar outro mitin, e a súa razón levábaa. Porén, había chegar o tempo onde acusaría profesores de lavar o cerebro dos alumnos co do Prestige; viría noticia do último Consello da Xunta que presidiu, sobre demanda aos conselleiros de aprobaren certa asignación dispensándoo a el; comparecería ante a comisión investigadora da Cidade da Cultura e de nada se responsabilizou, todo fixeran Orza e Pérez Varela. Un acaba razoando que u-la coraxe, u-la altura política, de onde o respecto.

No ámbito conservador sobra xente de valía e con talento, nin falta fai xaora que eu o diga. Tocante a Manuel Fraga Iribarne, concibín ultimamente unha idea de home pequeno que fixo cousas grandes. Ben entendido que grande é a Catedral de Santiago e así mesmo aquela montaña de carbón que había en Ponferrada. Quede a cousa así.