O sexo.

Pan por pan sábado 26 xullo. Imaxe: Otto Mueller.

Na súa “Historia da vida cotiá en Galicia” fala tamén Xavier Castro das prácticas sexuais. Que podía empezar nos xogos infantís e onde os papeis estaban repartidos así: o mozo ía de caza e a moza tiña que resistirse, por medo a quedar preñada e que os pais a botasen de casa. Nas aldeas da montaña os mozos eran máis rudos e brutáns que nas da costa. Pouco disto pasou ás letras, porque os nosos clásicos eran pudorosos: esqueceu Castro o exemplo do poeta Pondal con algúns poemas machistas e misóxinos. Pero estes respondían ás ideas do pobo naquela altura. Velaí o relato dunha conquista por un labrego: “Eu ventaraa como un can. Sentín un lóstrego no sangue. Boteille a mao. E seguiu o conto”. Tamén podería ser un poema de Pondal esta copla da Limia, recollida nos anos 30:

“Como te pille no campo,

como te pillei máis veces,

heiche de meter no corpo

erba para nove meses”.

Os costumes.

Pan por pan 25 xullo

Imaxe: Van Dongen.

Moito cambiaron os costumes e xeitos de vida, digamos nos últimos 90 anos. Por exemplo, Castelao vai a París en 1921, a estudar a arte europea e volve escandalizado ó ver como as “couples” se bicaban con descaro na rúa á luz do día. Lembra isto Xavier Castro na súa historia da vida cotiá en Galicia. Nesa época había por estes lares as profesión de “dama de compañía” e dela quedaron algúns restos literarios. Era o que vimos chamando unha “carabina” que acompañaba á moza noiva e casadeira para que o mozo non tivese ningunha ocasión de sobrepasarse. Nos anos da ditadura de Primo de Rivera unha muller anunciábase para esa función nun xornal e daquela cobraba dúas pesetas diarias polo desempeño. Adoitaba ser unha solteirona de familia ben vida a menos. Pasarían aínda anos, cunha guerra polo medio, para que a muller conquistase o seu dereito a saír soia á rúa.

P.S.: supoño que é obvio que me encantan os expresionistas alemáns. E mañá, no PAN, seguindo este fío, falaremos de sexo.

Do noivado.
Pan por Pan xoves 24 xullo

No libro de Xavier Castro que citei onte hai unha descrición detallada dos xeitos e ritos do noivado na aldea e na cidade. Na aldea o “locus” profano eran a fonte, como nas cantigas medievais; o monte onde a moza ía de pastoreo ou os bailes e romarías. E os fiadeiros, por suposto: dende o século XVIII a Igrexa persegue, ata a excomuñón, ás mozas licenciosas que acudían ós fiadeiros. Se a moza acode, que vaia coa súa nai, din os cregos. Remataban moitas veces xogando todos ás apalpadelas, cando non con pelexas violentas entre os mozos por ciumes. Nas cidades había un control absoluto. Castro recolle un caso en Bilbao, a finais dos anos 30, en que un mozo é detido por darlle un bico á súa noiva nun xardín. Ou podían ser multados. Un poemiña de Edgar Neville fala así dun castigo de dous duros de multa: “Tus labios valían/ el Banco de España,/ y los dos duritos / poco me importaban”.

Casar.

Pan por Pan mércores 23 xullo. (Imaxe: Boucher)

Na nosa literatura popular hai abondas mostras críticas sobre a institución do matrimonio. Velaí algunhas recollidas por Xavier Castro, na “Historia da vida cotiá en Galicia”: “Casar, bo é de amañar, pero é malo de aturar”; “Casarse é cegarse, ou afogarse”; “Casaraste e arrepentiraste”; “O que se casa por todo pasa”; “Casar, casar, sona ben e sabe mal”. Neste semella que se presenta o matrimonio como castigo, quizais pensando na muller: “Casarás e acougarás, ou amansarás, ou deprenderás”. Tampouco é un fenómeno só galego: “Ya te casaste, ya te amolaste” é un dito da cultura en castelán. Noutros faise gabanza da solteiría: “Cásate e irás ben os tres meses primeiros, mais despois cobizarás a vida dos solteiros; “Casarás en mala hora, e comerás pan e cebola”. En fin, combato a calor con libros coma este, que transmiten estas xoias do saber popular. Vaia dedicado a tantas parellas que casan na canícula.

Recordar doe (Andoliña venres 19-7-08)

A mediados dos 70, algúns alumnos comprometidos da Facultade de Historia de Compostela latabamos de cando en vez as clases dalgún profesor reaccionario e iamos, en cambio, ás aulas de Fonseca, onde daquela impartían maxisterio profesores de Economía e Pedagoxía. Así, seguimos parte dos programas de Xosé M. Beiras e López Suevos e do pedagogo Herminio Barreiro. Ando agora a ler as memorias deste último, cun título en verdade espléndido, Recordar doe (Xerais): vaia en agradecemento por aquelas clases gratuítas.
Como era de agardar, hai moito de historia da pedagoxía neste volume: de Rousseau a Montessori, pasando por Makárenko, Luzuriaga ou Carlos Lerena, entre outros. Pero son citas ben inseridas no propio discurso do seu elan vital, dende a primeira escola (1940) ata a ruptura universitaria (1965). Pero hai moito máis: evocacións de amigos e familiares, sentimento da Terra, notas de cine e libros, etc.
A pedagoxía é só o fío condutor. Velaí tamén a reafirmación da propia identidade de esquerda, dende a China de Mao ata a Cuba castrista. Sen dúbidas. Lembroume neste plano ó poeta Antón Tovar, pero este viviu desconcertado coa crise da URSS os seus últimos anos.

DIÁBOLOS, CILINDROS, CAMPÁS…
La Región 18 febreiro. Imaxe: As Tres Gracias, 1530, de Lucas Cranach O Vello.

Tallas. Como vostedes xa saben, hai uns días o ministerio de Sanidade presentou o primeiro estudo antropométrico da poboación feminina feito en Europa. Disque as tallas habituais da roupa das mulleres non se corresponden en moitos casos coas súas formas naturais e afírmase que o 41 por cento das españolas tiñan problemas ata agora coas tallas da roupa. Os consumidores aplauden a medida e o estudo será enviado agora á industria téxtil para que adapte os deseños á realidade. Oxalá sexa efectivo: iso favorecería a todos, fabricantes e consumidores. O estudo tamén esculcou na relación das mulleres co seu corpo e concluíu que a maioría están bastante satisfeitas, agás un tramo da adolescencia (16 a 19 anos). Preocupante pode ser constatar, á vista doutros problemas ben coñecidos, que o 70 por cento das mozas cunha delgadeza severa están en cambio moi satisfeitas co seu corpo.
Morfotipos. O citado estudo, realizado con datos de máis de dez mil mulleres de todo o Estado e presentado polo ministro Bernat Soria, tamén establece tres morfotipos dominantes na poboación feminina do noso país: os chamados cilindro (medidas de peito, cinturas e cadeira similares); diábolo (perímetro de peito e cadeiras simétrico e cintura máis estreita) e campá (dimensións de peito e cintura semellantes e as cadeiras máis anchas). Os nomes dos tres modelos molestaron nalgúns sectores: eu, ignorante destas cousas, non sei de onde os sacaron, pero supoño que será unha terminoloxía habitual ó respecto. Tamén dixeron que o modelo cilindro abrangue ó 36 por cento das esculcadas, sendo dominante nas mulleres máis novas; un 39 por cento veríanse retratadas no modelo diábolo, con máis presenza entre os 30 e os 60 anos, e un 25 por cento, no modelo campá, que é o maioritario entre as mulleres de máis de 60 anos.
A beleza na Historia. Eu non sei nada disto, repito, pero creo que ninguén debera sentirse molesto coa nova taxonomía. Porque nada hai máis variable na historia que o propio concepto de beleza e diso falamos hai unhas semanas neste recuncho. As mulleres de Rubens seguro que caían no morfotipo cilindro, incluída a encantadora Helena Fourment, a súa segunda esposa, que tiña 16 anos cando casou co gran pintor barroco e que tantas veces lle serviu como modelo nos seus cadros. O mesmo pasaría con moitas mulleres retratadas por Durero ou por Tiziano. En cambio, serían consideradas anoréxicos algúns corpos esqueléticos que representaban o ideal da beleza para Jan Van Eyck no século XVI. Cando retratan mulleres que representan grandes virtudes (Eva, a prudencia, a xustiza, etc.) autores como Lucas Cranach ou Hans Baldung Grien escollían corpos máis ben redondos, con barriguiñas prominentes e amplas cadeiras, na liña do morfotipo campá. Estes artistas europeos, en cambio, pintaban a Morte (no topos das Tres Idades, por exemplo) cun corpo esplendoroso digno dunha modelo de hoxe na Pasarela Cibeles. En fin, que non se contenta o que non quere.

De putas e de letras, de Luís González Tosar (ECG 10-2-08) Na imaxe, a Nana, de Manet.

Nesa impresionante arquitectura literaria que é A esmorga, elevada a obra de arte por un escritor do xenio e da valía de Eduardo Blanco-Amor, aparecen personaxes da marxinalidade social que anteriormente nin existían para o sistema literario de noso. Non me refiro á tan levada e traída homosexualidade de Eladio Vilarchao, O Milhomes, falo da inclusión das prostitutas, as churrianas "de a peso e de a peseta" das casas de lenocinio de Auria. Velaí como un asunto tan novelesco, lembremos Naná de Emile Zola, as aventuras dunha puta no París do XIX, que tamén trataron Alexandre Dumas, Arthur Golden, Nagib Mahfuz e outros moitos e que reclamou a atención de grandes escritores e poetas; desde Tolstoi, quen con máis de oitenta anos dicía que non estaba disposto a deixar os burdeis, a autores que sabían moito de putería, como Fernando de Rojas, autor de La Celestina, no XVI, Cervantes, Baudelaire e unha longa lista que chega a García Márquez, Vargas Llosa, José Donoso, Bioy Casares, Onetti, Gálvez, Augusto D'Halmar, e aos galego-cubanos Carlos Montenegro e Lino Novás Calvo.
Tense dito nalgures que non hai no mundo ningún prostíbulo que xunte a tantas "mulleres da vida" coma unha boa biblioteca. Europeas, orientais, americanas do sur e do norte, africanas, todas elas grandes señoras, vilmente explotadas, que inspiraron, ao longo da historia da humanidade, novas palabras; abonda coa súa propia designación: putas, chicas fáciles, visitadoras, geishas, meretrices, mulleres da rúa, cortesanas, jineteras, rameiras, furcias, pelandruscas, fulanas, busconas... Así até encher páxinas; libros enteiros.

MULLERES E TRABALLO

Pan p0r Pan xoves 17 xaneiro (Imaxe de Degas)

Ademais de nas conserveiras, as mulleres galegas traballaron nos máis diversos oficios: os autores de “O mundo do traballo en Galicia” dan conta da súa presenza na construción. Foron mulleres as encargadas do desescombro do solar onde se ergueu a praza de touros de Santiago en 1916. Dan ademais datos valiosos sobre a prostitución, regulada dende finais do XIX. En 1915, Vigo contaba con 435 prostitutas, distribuídas en 52 “casas toleradas”; había ata catro categorías diferentes: casas públicas de pupilas, casas privadas (no propio domicilio), casas de amas de recibir e casas de citas. Segundo Blanco Amor, os prezos debían ser tamén diversos, pois fala o escritor de “churrianas” de “a peso” e de “a peseta”. As de Vigo tiñan entre 23 e 28 anos pero houbo multas en Santiago por admitir a pupilas de 13 e 14 anos e algunha encargada foi ó cárcere por corrupción de menores.

Viñeron os Reis

E, entre outras cousas, deixáronme no Liceo un fermoso libro-catalogado publicado recentemente polo Ministerio de Asuntos Exteriores sobre A Historia de España a través do cine.

As mans xenerosas do amigo Xoán da Coba fixéronmo achegar ata alí. Só dicirlle que quedo sorprendido pola súa bonhomía e xenerosidade. No tema e no detalle, acertou de cheo: non lle caiba dúbida.

Unha fascinante historia das nenas, por Apicultor

Un dos xéneros ensaísticos máis en voga nos últimos anos son os libros nos que se explica aspectos do pasado e do presente, das ciencias e da cultura, a nenos e nenas cunha linguaxe clara e sinxela. Son dúcias de libros os que posúen esta condición. Hainos mellores e peores, dependendo da capacidade narrativa e expositiva do autor. Hainos, tamén, extraordinarios.

Hoxe quero recomendárlles un excelente libro deste xénero. Agasallouno hai poucos días a historiadora (alemana de berce e galega de adopción) Henrike Fesefeldt a miña filla pequena, que o está devorando sen pausa. Henrike, toda amabilidade e simpatía, é a muller do historiador, e catedrático da universidade compostelá, Xosé Manuel Núñez Seixas, e, sobre todo, nai de dúas preciosas nenas. E fíxolle este regalo porque a autora do libro é a súa tía Wiebke von Thadden.

Nacida en 1931 en Tubingia, Wiebke von Thadden traballa como escritora free-lance e estudou historia e filoloxía latina en Göttingen. É tamén autora de varias novelas históricas. A obra en cuestión titúlase Una hija no es un hijo. La historia de las niñas desde la Antigüedad hasta nuestros días (Barcelona, Muchnick editores, 2001). En pouco máis de douscentas páxinas, a escritora establece un fluído diálogo coa súa neta Rebeca, no que lle vai relatando a condición da infancia ao longo da historia, e dentro dela o papel das nenas e das adolescentes nas distintas sociedades.

Un libro cheo de sensibilidade feminista (e feminina) e de coñecementos exactos, instrutivo e ameno, humanista e universal. Se teñen unha rapaza de máis de once ou doce anos a quen llo agasallar, sería unha boa idea. De paso, tamén o poden ler todos vostedes con total proveito e aprendendo moitas cousas, como vou facendo eu cando o libro queda libre.

Frío (Bieito Iglesias en ECG 27 dec.)

As reseñas do libro de Xavier Castro (Historia da vida cotiá en Galicia. Séculos XIX e XX) supoñen un axuste de contas cun pasado rural que sufriu manipulacións de signo contrario. Por un modo houbo quen mitificou un paraíso labrego de tranquilizadoras estampas de calendario; por outro lado unha requitropa de "desertores do arado" empéñase en borrar as pegadas de recentísimos devanceiros neolíticos (en 1960 a maioría da Galiza era labradora), vistos como miserables, ignorantes e brutamontes. Non só os nosos bisavós -como pensan certos xornalistas de escaso coñecemento histórico-, senón os nosos pais e nós propios pasamos frío en moradas sen calefacción, co único agarimo da lareira. Aínda máis, son lexión os compatriotas que, cando nenos carentes de servizos sanitarios, limparon o cu cun fento entre as xesteiras. Tales escenas resultan sórdidas a ollos dunha clase media actual melindrosa e empanicada, pero non tanto para os que acudimos á escola rebrincando sobre placas de lazo e aproveitamos as arroiadas para instalar muíños de xoguete nos regos. O frío, antes da tecnoloxía frigorífica, podía converterse na marabilla dunhas barras de xelo rebozadas en serradura, que servían para refrescar as bebidas nas festas do verán ardente (Isto nos arrabaldos citadinos, nas aldeas abondaba con baixar as botellas nun caldeiro endeica o fondal do pozo).

Podo admitir un pasado cheo de horrores a condición de que se describa o presente sen ningún idilio: terrorismo doméstico, cayucos, asasinos en masa, comida lixo, televisión copada por idiotas e persoas solitarias prendadas de mascotas caninas que enzoufan parques e xardíns. O mundo foi, é e será risoño ou sombrizo asegún. Aceptemos a espantosa noticia de que tódolos homes -de calquera época ou lugar- somos iguais. Este biruxe de decembro (avisan os cardiólogos) propicia os infartos. De paso cura os xamóns e quizais nos permita brincar con bonecos de neve.

DA VIDA DOS NOSOS AVÓS…
La Región 24 decembro

Moito frío. Ía moito frío, un frío extraordinario, que penetraba no fondo dos osos. É unha das conclusións que saca Xavier Castro, da súa mirada ó pasado, no seu libro “Servir era o pan do demo. Historia da vida cotiá en Galicia. Séculos XIX e XX”, nunha fermosa e coidada edición de Nigratrea. Na memoria das xentes quedou o frío, cando nas casas rurais non había xeito de quentarse. Esoutro día o escritor Riveiro Coello, presentando a súa última novela, explicaba por qué imaxinaba Ourense con neve: quizais por unha nevada infantil vivida no seu Xinzo natal, quizais tamén por esa lembranza daquel frío abafante.
Presentouse o libro de Xavier Castro no Liceo, hai uns días. Co autor dialogamos Jesús de Juana e este cronista. É unha obra ben singular: a historia “de todos os galegos”, non das clases dirixentes nin das súas elites políticas; se se quere, un ensaio de microhistoria, un achegamento ós que sofren e sufriron a Historia. É esta unha liña historiográfica con moito seguimento hoxe noutras contornas, pero aínda escasa en Galicia: aquí cabe anotar o precedente dun estudo semellante, de Pegerto Saavedra, para o período 1550-1850, a etapa previa á que estuda agora X. Castro.
Contidos e fontes. Na súa estrutura achégase ó historiador á vida nos fogares galegos, á súa alimentación e indumentaria, á hixiene e a ese vivir tremendo de frío, á historia da infancia e da escola, ás formas de noivado,amor e matrimonio, tamén ó Ars Amandi na vellez dende as chocalladas ou á familia como conxunto. Esculca Xavier Castro con moi eficaz proveito nas fontes literarias de autores galegos (e non só), en galego e en castelán: esa Galicia tradicional dos textos de Lamas Carvajal e Rosalía, de Lesta Meis e García Barros, de Valle Inclán ou da Pardo Bazán. E a crónica dos cambios ó iniciarse o século XX: velaí os relatos de Castelao, Carlos Velo, Dieste, Fole, Neira Vilas, Otero, Núñez Búa, entre moitísimos outros. Cando lle convén, acode ó historiador ás memorias e hai poucas en Galicia, pero as máis próximas, doutros lugares de España, tamén aportan datos: Josefina Aldecoa, Carlos París, Haro Tecglen, Fernán Gómez, Alberti, Camilo José Cela, Edgar Neville, un longo etc. E acode ós informes oficiais e documentos especializados. E ás fontes orais. E mesmo á música ou ás artes plásticas, cando é preciso e pertinente.
De onde vimos. O traballo é ben meritorio: vanse así descubrindo os sinais da nosa Galicia tradicional, rural e ás veces urbana: as dúas Galicias, a do pan branco, de millo, e a do pan negro, de centeo; a que durmía nos colchóns de la e a que o facía nos de follasca. Galicia de ricos e de pobres, que houbo confrontación interna nese mundo que algúns escritores deseñaron máis harmonioso, idealizado. No que os maltratos á muller ou ós nenos eran a regra xeral e o absentismo escolar inevitable a maior parte do ano: os nenos facían falta nos labores agrarios. Os nenos que ían á escola con viño no bandullo e que medraban nun ambiente de violencia. Un retrato imprescindible tamén para saber de onde vimos.

emigración e identidade.

Pan por Pan domingo 11 novembro. A caricatura de R. Villares é da autoría de Fausto.

Máis de 300 persoas onte en Auria no I Encontro Galego de Programas Universitarios para Persoas Maiores. Xuntas para falar dos seus problemas e para escoitar a Ramón Villares, que lles falou da Emigración e a Identidade. Con rigor, fina sensibilidade, unhas pingas de humor e retranca. Os asistentes aplaudiron con entusiasmo. Antes, o presidente do Consello da Cultura Galega desmontou uns cantos tópicos sobre a imaxe estereotipada de fracaso e maldición da emigración, en parte forxada polos galeguistas. E explicou como aló da outra banda do mar reconstruíron a súa identidade e sociedade de orixe. Por exemplo, coa análise do xantar nunha romaría habaneira de 1916: xamón de San Simón, embuchado da Serra, queixo de Lanzós, rabanos de Santa Baia, polo de Vilalba, patacas de Distriz, leitugas de Belesar, etc. Ata pan da Julia do Lagüelo: a comida, firme sinal de identidade.

P.S.: Foi unha conferencia magnífica, como aquí se indica. Deume por tomar apuntes e recollína case toda, co máximo detalle. Cando teña tempo procurarei verquela aquí, que dende logo paga a pena. No resto do día varios amigos ourensáns compartimos toda a xornada con Villares e a súa dona Berta, tamén estaba connosco Clotilde Iglesias, a filla do mítico "Tacholas". Sacamos unhas cantas fotos e, se nolas manda Monxardín, algunhas acabarán aquí tamén.

A Biblia porno.

Pan por Pan 27 maio (Na imaxe, Lilith)

Recollo esta nova dun artigo en “La Vanguardia” de Quim Monzó, un dos mellores articulistas españois. Conta Monzó que as autoridades de Hong Kong censuraron como “indecente” un artigo con preguntas de temática sexual nunha revista estudantil. Periodistas e profesores universitarios reclaman agora que se respecte a liberdade de expresión e dous mil cidadáns fixeron un manifesto pedindo que se clasifique a Biblia como un libro obsceno: que se prohiba ós menores de 18 anos, cun aviso en cuberta do seu carácter pornográfico, e que se venda envolta en plástico transparente. De certo, na Biblia hai adulterios, incestos, violacións, orxías, condutas condutas sexuais heterodoxas, etc. Malia iso, forma parte da nosa civilización e ninguén se escandaliza lendo “O Cantar dos Cantares”. Creo que os protestóns, pois, teñen algo de razón: o caso é que lla dean

Tecnoloxía versus memoria
Andoliña 15 maio. Imaxe de P. Zokosky.

Os xornais publicaron estes días dúas novas diferentes, pero cun fío común: a tecnoloxía e a memoria. Na primeira, anunciábase que a Biblioteca Británica convida o público a crear un arquivo de correos electrónicos, que se irá almacenando ata un millón deles e que se conservarán durante un século (só unha mínima parte poderán ser consultados antes, borrado o remitente). Así se preservará unha parte da nosa historia que os sociólogos do futuro poderán esculcar de vagar, aínda que terán que ler moitas mensaxes intranscendentes polo camiño.
A segunda nova informaba dun programa informático que pode chegar a reconstruír os documentos da antiga República Democrática Alemaña (RDA) pasados polas trituradoras, pero que non deu tempo a queimar: 45 millóns de documentos, nin máis nin menos, e 600 millóns de anacos de arquivos que serán escaneados e ordenados: un traballo infinito de abordarse só con técnicas manuais tradicionais.
Non podemos saber como será a sociedade do futuro: é moi probable que coñeza tecnoloxías hoxe nin sequera imaxinadas. Pero sospeito que aínda daquela a obsesión pola memoria seguirá moi presente: velaí estes dous exemplos de hoxe. Para ben e para mal.

As mulleres na cultura galega
Andoliña 18 abril

Con este título comezou a semana pasada un ciclo da Sección de Literatura do Liceo ourensán que pretende, como é obvio, subliñar a presenza feminina na nosa cultura, tantas veces ocultada ou invisible, como se di agora. Abriu o lume Encarna Otero falando da tan singular Sofía Casanova, personaxe extraordinario por todo o que sabemos dela (hai traballos na rede de Lois Leira e da mesma Encarna), pero tamén polo moito que albiscamos que queda por coñecer: habería que estudar a fondo todos os seus libros e os papeis que se gardan en Madrid. E menos sabemos aínda de Felicia Auber, xornalista do século XIX que Rosa Aneiros rescatou dos arquivos: colaborou acotío na prensa cubana e en Galicia. Revista universal deste reino. Tiña a necesaria ousadía intelectual, mesmo discutindo a obra dos filósofos clásicos, para deixar unha forte pegada na nosa historia cultural.Grazas a estas autoras e a especialistas como Carmen Blanco, Dolores Vilavedra, Carme Vidal e Aurora Marco, entre moitas outras, comezamos a desvelar a verdadeira achega feminina destas mulleres esquecidas: velaí o magnífico Álbum de Mulleres da web do Consello da Cultura Galega. Neste campo, sospeito, seguirá habendo sorpresas.l

Literatura de cintura para arriba

(Xabier Castro, en Galicia Hoxe, 2 marzo)

Non resulta doado documentar a historia das relación sexuais por medio das fontes literarias tradicionais xa que esta cuestión omitíase pudicamente por puritanismo moral, ou recibía un tratamento moi superficial, velado e tanxencial. Con razón sinalaba Blanco Amor que a galega era unha literatura soamente "de cintura para arriba". Tales reservas tardaron moito tempo en desaparecer, de xeito que xurdiu un desfasamento moi marcado, entre as letras galegas e as doutros países do noso contorno, nos que os escritores se sentiron menos constrinxidos á hora de plasmaren con liberdade esta esfera da conduta humana. A franqueza coa que se expresaron Proust, Joyce ou Gide, a principios do século XX, non se albisca en Galicia ata as últimas décadas desa centuria. O franquismo, cunha censura que respaldaba a versión integrista, contrarreformista e trentina, da moral católica, pode constituír un principio de explicación. Pero parcial, nada máis. En verdade, a mentalidade da maioría dos cidadáns era bastante pacata e puritana, se a comparamos coa que estaba vixente en sociedades máis abertas e nas que existía maior tolerancia e liberdade de costumes. Castelao, cando visitou París no ano 1921 quedou abraiado coas licenzas que se permitían as parellas na rúa, como xa temos indicado, e tamén outro intelectual, que estableceu vínculos con Galicia na década dos cincuenta, quedou sorprendido, cando cruzou os Pirineos, coa: "(...) desenvoltura, chocante para quien venía de una sociedad represora, de las parejas, besándose en los bares y cafés, en las calles y jardines y de las mujeres vistiendo novedosos pantalones". Sendo así as cousas, poderiamos preguntar se sería concibible que Otero Pedrayo traducira na revista Nós algunha das pasaxes eróticas do Ulises, que profusamente aparecen a través da novela? ¿Aceptarían isto Vicente Risco e os restantes promotores da relevante publicación?
Vexamos algúns aspectos referidos á historia das prácticas eróticas en Galicia. En ocasións, os mozos iniciaban o cortexo, ou levaban a cabo tentativas eróticas, sen moito requilorio previo. Trataban de aproveitar para os seus arranques as oportunidades nas que unha moza se encontraba soa. Nunha ocasión, estaba unha muller nunha fonte algo afastada, na zona rural do concello de Marín, aló polos anos corenta, e achegóuselle un mozo, quen, sen que mediaran palabras nin formalidades previas, púxose a apalparlle os peitos. Ela, que era muller casada, aínda que o home estaba bastante impedido de resultas dunha embolia, revolveuse e díxolle: "Ti non me apalpas". Breixo de Gosende refería así un encontro erótico decisivo na súa vida: "-Eu viña de rozar monte aquil mediodía de vrao, i atopei a rapaza na fonte. Iba unha fogaxe que Dios nos libre, e viña candia min o can da casa. Non había ninguén arredor, en todo canto se vía en volta enteira. Eu ventara-a coma un can. Sentín un lóstrego no sangue. Botei-lle a mao... E seguiu o conto...". Ánxel Fole, como adoitaba ser habitual, omite pudorosamente mergullarse na descrición erótica, pero polo que refire despois, enténdese ben que tiveron unha relación sexual, como consecuencia da cal a moza quedou embarazada e tivo un fillo.

(Imaxe: Encontro de dous, de Olga Sinclair)