Marcos Valcárcel. Historiador

'A cultura de Galicia segue a ser unha descuberta para os máis novos'.

Entrevista A NOSA TERRA.

XAN CARBALLA

FOTO:Paco Vilabarros.

Na noite do 29 de novembro centos de persoas homenaxeaban no restaurante San Miguel a Marcos Valcárcel (Ourense, 1958), que presentaba o seu recente libro Historia de Ourense. Colaborador desde hai tres décadas de A Nosa Terra, o historiador sostén o blog cultural máis concorrido (As uvas na solaina). Nesta conversa percorre algúns dos fitos da súa traxectoria.

As uvas na solaina, ábrense cunha cita de Vicente Risco, “Ser diferente é ser existente”.

É unha máxima de vida?

Escollina porque sintetiza o que era a Xeración Nós, que se presentaba cunha cultura diante do mundo, sen chauvinismos, con defectos e virtudes, pero cunha identidade de seu en paralelo con outros culturas irmáns, en tempos nos que se falaba de atlantismo e celtismo. En definitiva é afirmar a propia identidade sen agresividade. É unha fórmula case de marketing publicitario que xa lle gustaría a moitos ter como propia.

Móvese nunha manchea de oficios culturais, ademais do seu labor de ensinante. Que motiva esa diversidade?

Literatura e historia son os pés nos que estiven sempre. A miña xeración ía encamiñada á filoloxía e moitos acabamos na historia, pero sempre me interesou dentro dela a historia cultural, que relaciona os meus intereses principais. Teñen métodos diferentes pero escritores e historiadores constrúen relatos. Ramón Villares pode gacelo desde os datos empíricos e obxectivos e Méndez Ferrín cunha teoría sobre a historia de Galiza na que

pode amoldar máis a realidade ao seu intereses, acudindo á imaxinación cando non lle gusta.

No caso dos relatos de Ferrín está o pasado idealizado do que as persoas da súa xeración soñaron de Galicia.

Un dos seus máis recentes traballos foi unha historia cultural galega dos últimos cen anos. Cales son as marcas principais dese traxecto?

Cando o sistematicei sorprendeume o resultado, porque ao poñer as cousas unhas detrás das outras comprendes mellor o mapa. Recollín desde unha publicación a un monumento, unha obra de teatro ou manifestacións conmemorativas. O primeiro é sinalar a enorme vitalidade da Galicia anterior a 1936, sobre todo desde 1920, que se ve moi ben na vizosidade do teatro e na construción de lugares de memoria, como os monumentos

de Carral ou de Rosalía. Pareime no que significou no 36 a represión directa sobre figuras da cultura e o xornalismo e antes de chegar aos 60 e os 70 a miña sorpresa foi atoparme que a Galiza cultural en plena Ditadura ofrecía máis do que pensabamos a priori. Non tanto polo volume como pola capacidade de iniciativa que se mantén e que se pode rastrear fóra dos xornais –por exemplo cos epistolarios; sexan a creación dunha asociación cultural, uns xogos florais, un xantar de homenaxe,... Que nunca se rachase o fío da continuidade

cultural a pesar as dificultades podería ser unha marca central de todo ese período. A partir dos anos 60 a situación empeza a mudar rapidamente, desde a creación do Día das Letras Galegas ao medre do asociacionismo cultural, que foron unha escola cívica de formación de toda unha xeración que se se achegaba ao nacionalismo.

DESDE O ACTIVISMO CRISTIÁN AO NACIONALISMO.

Na noite da homenaxe falou das súas orientacións da mocidade. Pero que foi o que o atraeu a vostede sentimental e ideoloxicamente ao nacionalismo?

Houbo moitos elementos que coincidiron no tempo. Empecei nos movementos cristiáns progresistas,

porque no Ourense daqueles primeiros 70 gobernaba facticamente Anxo Temiño, extremista e conservador entre os bispos, e aparecían movementos católicos que se lle opuñan e que estaban vencellados ao mundo cultural, por exemplo os fundadores de Abrente en Ribadavia. Se mirabas as parroquias da raia con Portugal estaban cheas de cregos progresistas e galeguistas estrañados alí por Temiño. Foi un factor local que tamén influíu nos estudantes. Outro elemento foi o cineclubismo, como lugar de debate e encontro, ou a lectura das revistas progresistas da época como Triunfo e despois o asociacionismo cultural, a Agrupación Cultural Auriense no meu caso.

Para entender a dimensión do fenómeno en 1973 houbo un curso de galego no colexio Maristas ao que asistiron 350 persoas, e temos os documentos dos matriculados. Había xente da burguesía ilustrada da cidade a unha chea de xente moza, que moita dela aterrou despois no nacionalismo de esquerdas. Alí acudimos a escoitar a figuras como Otero, Ferro Couselo ou Casares, ou un curso completo de Francisco Rodríguez, que daba

clases nun instituto de Ourense. Para min foi un tempo decisivo, polos amigos que fixen e porque regaleguicei a miña vida e recoñecinme nese mundo.

Aquela actividade da Auriense abriunos novas posibilidades a unha chea de persoas que estabamos desexando facer cousas e non tiñan máis saída que o tradicionalismo católico ou a OJE. Este fenómeno foi aínda máis

importante case nas vilas, porquesó na provincia de Ourense había entre 25 ou 30 asociacións, desde Avantar no Carballiño a unha pequena en Viana do Bolo, cun grupo musical e moitas actividades onde estaba Suso Jares. Había entón máis vida cultural nas vilas ca hoxe.

O FUTURO DO IDIOMA.

Como profesor no ensino medio como albisca o horizonte para o galego?

Nin optimista nin o contrario. É indiscutíbel que nestes 25 anos de dedicación profesional vin o cambio das actitudes lingüísticas. Nos anos 80, nun barrio de Ourense como A Carballeira, recibía moitos alumnos galego

falantes que o mantiñan como lingua primeira. Hoxe mudou, son minoría e algúns sostéñeno por conciencia ideolóxica. Pero no uso das linguas non hai cousas definitivas. A mocidade é un tempo no que inflúe o gregarismo, a conformación do grupo, a necesidade de integración e amóldanse á situación. O exemplo

pode ser tosco, pero é como se pensáramos que sendo o botellón maioritario entre unha mocidade moi ben formada en coñecementos e que son os profesionais do futuro, todos van ser no futuro alcólicos e marxinalizados. Co idioma haberá evolucións diferentes, e tamén haberá descubrimento do país e coa chegada á vida laboral espero que moitos volvan ao galego. Na sociedade tradicional tamén había esas mudanzas e

trasacordos. Téñoo visto moito cos alumnos e dependerá como vaia a sociedade. Se avanza a galeguización

e se ve como un factor positivo, democrático e de autoestima de nós, o uso do idioma avanzará.

Segue sendo o descubremento un factor igual onte que hoxe necesario para tomar unha decisión sobre a lingua?

Todos temos un arredor de si [título da obra de Otero Pedrayo na que o protagonista, logo de viaxar, acaba por identificarse con Galicia]. Desde o escritor até a persoa máis anónima todos temos un momento de posíbel

redescuberta do país, da súa cultura e o seu entorno social. Pode suceder en calquera momentoe é positivo que así sexa.

O libro Historia de Ourense (Xerais), que agora publica, vai nesa liña de divulgación de elementos para escubrir o país?

Ourense é unha cidade con moita historia, sen batallas ou grandes sucesos, pero con cousas moi orixinais nas que hai que afondar. Teremos que saber máis do Ourense medieval que tan ben estuda Anselmo López Carreira e outros elementos que son comúns a toda Galiza e que na época contemporánea son de marcada identidade,

non só pola Xeración Nós pero tamén antes. Está o tempo de Marcelo Macías ou o de Lamas Carvajal que funda o xornalismo en galego (O catecismo do labrego ou O Tío Marcos da Portela) cunha receptividade social enorme; a xeración de Curros ou a republicana de García Ferreiro. Sen ese substrato non se explica a Xeración Nós e tampouco a máis contemporánea que se cultiva arredor da memoria da República e a antifranquista e da recuperación dos anos 70, para conectala k.o. xente de hoxe que apenas coñecen todos eses nomes da memoria

inmediata e das dificultades nas que desenvolvían calquera traballo político e cultural.

Non hai demasiada carga de pasado na cultura que fai pouco atractivo o achegamento da xente máis nova?

Requírense outros modelos pero non é incompatíbel, como non o foi no noso tempo. Tanto na música, como no cómic, no audiovisual ou no virtual non ten porque haber un compartimento estanco respecto ao coñecemento

do pasado. Ninguén pode construír desde cero, e iso xa o debateu a Xeración Nós coa aceptación das vangardas sen rexeitar a tradición. Máxime nun país que está reconquistando o seu dereito a existir, a súa propia tradición. Entendérono Risco e Otero e a revista Nós é un modelo de convivencia de tendencias, de Castelao a Seoane, de Colmeiro a Fernández Mazas, todos collen. Hoxe un blog pode pasar de falar de grupos de rock a recoñecer o traballo doutros momentos da historia de Galiza.

CON RAMÓN PIÑEIRO SOBRAN OS XUÍZOS MORAIS OU INQUISITORIAIS.

Na interpretación da política e cultura de posguerra e primeira democracia aparece Ramón Piñeiro, ao que ano 2009 se adica o Día das Letras. Cal é súa interpretación desta figura?

Hai que procurar evitar o maniqueísmo e os falsos tópicos, sexan haxiográficos ou condenatorios. É unha igura

complexa, á que hai que recoñecerlle un compromiso fundamental co galeguismo desde os seus anos mozos, coas loitas democráticas na posguerra, que lle custaron o cárcere. Despois do ano 50, a través de Galaxia e as súas tertulias na mesa-camilla, tivo un papel guieiro dunha serie de xeracións, no que se chamou culturalismo, pero que nos deixa aberta a pregunta de que se podía facer na Galiza dese momento. É diferente analizar o que fixo naqueles anos da interpretación que logo, en anos de Transición, se fixo del, moi simplista, presentándoo

só como un culturalista anticomunista. Se se len as súas cartas publicadas vese que Piñeiro debuxaba un mapa político da futura Galiza moi semellante ao que facían outros moitos no Estado, con dúas grandes correntes:

democracia cristiá e socialismo democrático e onde el dí que non ten nada en contra de marxistas e comunistas

pero que non era el quen tiña que organizalos. Na Transición, o galeguismo e o nacionalismo evoluiron distintamente, quizais porque era unha xeración máis nova en idade e que proviña de movementos máis radicais. Iso deulle un nesgo máis antisistema ao nacionalismo daquel momento, o que deixou un baleiro inmenso de quen podían apostar por un galeguismo máis moderado e é cando Piñeiro opta por apoiar a outros

partidos e non recompoñer o Partido Galeguista. Pero esa é unha etapa final e non resume toda unha vida de activista.

En 2009 haberá debate, polémica, novos documentos e aspiro a que teñamos un Piñeiro total, ao que hai que recoñecerlle o seu esforzo de conceptualización de Galiza e de formación galega de moita xente nos anos 50

e 60. Sobran os xuízos morais ou inquisitoriais.

A POLITICA CULTURAL DO NACIONALISMO NA XUNTA DEFRAUDOU AS EXPECTATIVAS.

Activista cultural en múltiples iniciativas, da Auriense ao Clube Alexandre Bóveda ou o Liceo de Ourense, cal é o seu balance da intervención cultural do nacionalismo desde o poder autonómico?

Sería moderadamente crítico. Penso que se perdeu o asociacionismo de base. Hoxe os mozos non teñen esas

alternativas ás que achegarse, aínda que terían que ser moi diferentes para facelas atractivas. No institucional

hai de todo, pero aínda que cargar co morto da Cidade da Cultura é un hándicap moi grande, ás veces déronse iniciativas que semellaban faltas dun perfil claro do que se quería facer. A sociedade esperaba máis da política cultural do nacionalismo, especialmente porque fora un sector moi forte, porque o nacionalismo ten moito que

ver coa cultura e pola necesidade de marcar unha identidade.

Cando gobernaba o PP o discurso era moi crítico e a xente pensaba que había un programa alternativo máis

sólido do que se está a ver. No meu ambiente percibo esa desaprobación e non é a consellería nacionalista que ofreza mellores resultados.

Don Manuel sufre el aire de Madrid
ANXEL VENCE

Faro Vigo, 12-12-08

Outra vaca no millo, Antón Losada (GALICIA HOXE)
Disque don Manuel tivo día simpático e largou que o peso dos nacionalistas hai que ponderalo colgándoos dalgún sitio. Non estaba colgado cando o dixo. Non consta a súa querencia polassubstancias estimulantes, queimada á parte. É o que pensa. Outra achega do león de Vilalba á calidade da democracia. O que se escandaliza é porque non o coñece. O de colgar nacionalistas vén de vello na dereita española. Abofé que o teñen practicado a conciencia e valéndose dos soportes máis variados. Ten máis ciencia saber se a autoproclamada dereita “de centro e galeguista” de Os Nosos Alberto e Mariano anda tamén coa forca preparada.

Cartas marcadas.
de Bieito Iglesias, ECG. 11-12-08

A xeración literaria galega do seiscentos (os nados, como o coche, en 1957) sufriu xa as dolorosas baixas de Luísa Villalta e Ramiro Fonte, aínda que cos efectivos restantes compón un batallón capaz de lidar en calquera xusta poética. Vexan se non uns cantos soldadiños de chumbo que podemos dispor no campo dos xogos minervais: Manuel Rivas, Pilar Pallarés, Gonzalo Navaza, Caride Ogando, Alberto Avendaño, Xavier Queipo, Antón Reixa e este lerenda (Non me poño de primeiro a fin de evitar que me censuren co dito "o burro dediante para que non se espante", para non espantalos a vostedes co egotismo típico do oficio de artistiña).
Como nenos alumeados nos últimos cincuenta, vímonos expostos a diversos andazos epocais, por exemplo á epidemia de parálise infantil. Pilar e mais eu non libramos da poliomelite malia que o serólogo estadounidense Jonas Edward Salk xa desenvolvera en 1954 a primeira vacina inxectable eficaz contra esta doenza; pero Eisenhower, que visitou a Franco por ese tempo, esqueceuse de enviar o remedio xunto coas bases militares.
O doutor Egas Moniz, Nobel de medicina en 1949 e neurocirurxián expeditivo, por parte de practicar lobotomías escribiu unha História das cartas de jogar onde dá noticia das belas barallas con motivos wagnerianos nas que a dama de copas toma o aspecto de Brunhilde, aquela valquiria que Sigfrido espertou cun bico dun sono secular. Pois ben, o virus da polio chámase tamén Brunilda, igual que a Bela Adormecida, e estivo a piques de arrastrarnos á súa somnolencia letal ao envolvernos nunha aperta febril.
Algúns cincuentóns que safaron daquela, padecen hogano a síndrome pospolio e aspiran a que o goberno os retire tras anos de traballo, para evitar dores e deterioros presentes. Será boíño, amais de "buenista", Zapatero? Atenderá unha demanda xusta pero que lle producirá poucos votos?

MIRO CASABELLA

andoliña venres 12 de decembro de 2008

"O meu país"

Foron varios os actos que nos últimos meses conmemoraron o labor da xeración de 1968 en Compostela. Un labor asociado acotío, con xustiza, ó grupo musical Voces Ceibes. Neste contexto hai que situar o libro de Xan Fraga, Miro Casabella e a Nova Canción Galega, editado con moito xeito por Galaxia. Un libro reportaxe sobre un tema aínda con escasa bibliografía (agás o volume de Vicente Araguas, 1991), e do que cabe agradecer a recolleita dun fermoso patrimonio documental en forma de fotografías, carteis, portadas de discos, etc.

Xan Fraga esculca na historia de Voces Ceibes, coa pegada tan relevante das visitas de Raimon, e na biografía de Miro, xograr do noso tempo, con actuacións en Barcelona, Madrid, París e, por suposto, en toda Galicia. Achéganse datos sociopolíticos de interese, dende o papel da policía e da censura (argumento adiantado xa nun artigo de Grial) ata as dificultades legais para rexistrar unha das súas fillas co nome de Eusenda. Hai tamén espazo para outras voces en galego, tan diversas como Amancio Prada, Andrés Do Barro e Juan Pardo.

Aínda que só fose pola súa canción O meu país (1972), con letra de Xoán M. Casado, Miro Casabella merece este fermoso libro.

Un acto sinxelo, fermoso emotivo

Conmemoramos no Simeón o 60 aniversario da Declaración de Dereitos Humanos, convocados por Casa Solidaria e Amnistía Internacional (da man da sempre eficaz Cecilia Bello).

No seu blog, o amigo TREBOLLE achega unha serie de fotos do acto.

As flores do mal

andoliña 11-12-08

Cando Eduardo Blanco Amor, aínda mozo, decide marchar a América, leva na maleta, contouno el mesmo varias veces case como autopoética, os exemplares da revista ourensá La Centuria e un volume de Les fleurs du mal, de Baudelaire. Naquela altura, ano 1919, o poeta francés era cita habitual na xeración de La Centuria e tamén o sería para os homes de Nós, sobre todo para Otero e Risco.
Conta Gonzalo Allegue na súa biografía do creador de A esmorga que era na casa de Primitivo Rodríguez Sanjurjo onde Risco comentaba os libros de Rubén Darío, Eugènio de Castro, Verlaine, Mallarmé, D"Anunzio, Maeterlinck e Baudelaire, como os sete grandes Risis da India, autores que o ourensán comentaba tamén nas súas columnas de El Miño. Con Blanco Amor escoitaban Xavier Bóveda, Eugenio Montes, Fernández Mazas e outros mozos modernistas.
O ano pasado, a cultura francesa celebrou o sesquicentenario da publicación do poemario de Baudelaire. Agora, a editorial Galaxia, que está a facer un grande esforzo na tradución dos clásicos ó galego, ofrécenos a versión galega e en edición anotada, da man de Gonzalo Navaza, unha auténtica xoia que prestixia e engrandece a nosa cultura.

Separatismo práctico,

de Luís González Tosar (ECG. 7-12-08)

Nos primeiros oitenta coincidín con Carlos R. Reigosa nunha librería de Compostela. Andaba o cosmopolita da Lagoa da Pastoriza, á procura de Julio Camba. Remexemos os restos da Colección Austral e só apareceu La ciudad automática. Mercouno. De Camba ninguén falaba, todos sabiamos que fora medio franquista. Eu lera, en Bos Aires, Las aventuras de una peseta, quedoume bo padal. O mozo Camba emigrara a Baires e alí simpatizou co anarquismo -"la anarquía nos había encantado a todos, porque la anarquía era para nosotros, más que una concepción filosófica, un entretenimiento sentimental"-.
Foi un gran escritor, humorista e cronista excepcional, retenqueiro e nugallán. Viaxou moito e rematou os seus días como hóspede da habitación 383 do Hotel Palace de Madrid. El sabía, como Chesterton, que o fantástico está na realidade; a partir dela construíu divertidas carantoñas, indicándonos, lenemente, que nin sequera nas ideas hai sentido común.
La rana viajera inclúe un capítulo dedicado a Galicia, En la tierra de los políticos. Nel vai pasando revista de aspectos que conforman o noso carácer, a identidade: a paisaxe, o hábitat, o idioma, a etnia, o Camiño de Santiago, o minifundio... Faino con frescura crítica, sen finchada transcendencia nin acedume, botando por diante o orgullo de ser galego e inquiere: houbo algo aproveitable na nosa diáspora? Informa que por cada dúas revistas madrileñas que daquela, anos vinte, trinta..., chegaban a Vigo ou á Coruña, os quioscos ofrecían unha ducia de publicacións cubanas e arxentinas; ilustradas a toda cor, abertas ao vangardismo literario, postas ao día no deseño... Conclúe: " A mí el separatismo político ni me asusta ni me preocupa; pero este separatismo práctico de los gallegos me parece algo muy serio".

Dereitos Humanos, 60 anos

andoliña 10-12-08

O 10 de decembro de 1948 a Asemblea Xeral das Nacións Unidas adoptaba a Declaración Universal dos Dereitos Humanos, aprobada en París por 48 votos favorables, 8 abstencións e ningún voto en contra: hoxe, 60 anos despois, será lembrada tan relevante efeméride por asociacións e institucións de todo o mundo. Non debeu ser doado chegar a un acordo coma ese tras unha longa guerra mundial e nun contexto de guerra fría nacente, pero a Declaración está aí, vixente e como horizonte ideal de moitos Estados do mundo onde os seus artigos seguen a ser aínda un soño de liberdade e democracia.

Se pensamos nos inxentes progresos realizados nestes 60 anos no campo das ciencias, a tecnoloxía, a medicina ou a investigación, non podemos menos que sorprendernos: o noso propio vocabulario é tamén novidoso (internet, ADN, células madre, etc.). Pero outra cousa é o progreso moral do ser humano: neste terreo mantéñense horrores doutro tempo que a Humanidade non logra botar atrás, Guantánamo incluído.

Por iso será preciso hoxe recitar de novo, solemnes: "Ninguén estará sometido á escravitude nin á servidume (...) Ninguén será sometido a torturas nin a penas ou tratos crueis, inhumanos ou degradantes".

P.S.: sobre o mesmo tema e no mesmo xornal, textos e opinións de Anxo Tarrío, Manuel Rivas, etc.

La reorientación de Quintana
ANTÓN BAAMONDE, El País, 09/12/2008

Lo que vaya a dar de sí esa reorientación estratégica es pronto para saberlo. Desde luego, a Anxo Quintana le cabe, como mínimo, el beneficio de la duda. Sólo en unos años podremos saber si el "nacionalismo de proximidad" ha dado resultado en relación a sus objetivos. A corto plazo es claro que Quintana intenta ser liviano, huir de la excesiva densidad semántica de quienes lo precedieron en el cargo y que intenta evitar el papel de partido antipático que durante tanto tiempo jugó el BNG. Si el PSdeG optó por el Estado de obras, Quintana tuvo la habilidad de hacerse con una Vicepresidencia que, al ocuparse de la puesta en práctica de la Ley de Dependencia aprobada por Zapatero, permite el diario ejercicio de un rostro amable.
Su gran hueco, la gran incógnita que se cierne sobre los nacionalistas, es si conseguirán que su aggiornamento acabe atrayéndoles no sólo el suficiente caudal de votos sino, muy específicamente, la simpatía y el arraigo entre las clases medias urbanas. Ahí es dónde se juega, sin duda, el futuro del BNG no sólo como opción de poder, sino el entero sentido de su acción política.

Artigo completo

A MIRADA RETIDA
OS FELICES ANOS 20
Marcos Valcárcel
Quizais idealizamos os felices anos 20: sen dúbida a música dos cafés cantantes e a visión que nos deixou o cine favoreceron esa imaxe feliz que todos queremos imaxinar. A década dos 20 rematou cunha gran crise mundial, que inmortalizaron fotógrafos americanos como Walker Evans e Dorothea Lange e escritores como John Steinbeck en “As uvas da ira”. Tamén en España houbo tempos malos tras o 29: o corte da emigración a América e a crise económica na que naceu a República. Pero houbo moitas horas felices. Velaí unha mostra, que me enviou un amigo: no balneario do Carballiño posan para o fotógrafo Ramón Godás un grupo de veraneantes na comarca. O home a esquerda de pé, con sombreiro e cheo dunha elegancia forzada é o notario Bernardez, infórmanos o noso amigo. Á dereita, sentado ó carón da rapaza do tambor, sorrindo e con gravata, está o inspector médico Jose Luis García Boente,que chegaría a ser autoridade sanitaria no país e un dos pioneiros na loita contra a tuberculose. A el débese en grande parte o nacemento do Sanatorio Antituberculoso de Piñor.

FÍO MUSICAL (XABIMUSIC)

Imaxe: Brunette en noir, de Modigliani.

Para o amigo Marcos e tódolos/as blogueiros/as, para axudarvos a pasar esta ponte da inmaculada constitución, que di un meu colega, cun chisco de humor: o humor músico-coral. Se é dificil facer música "a capella", cando leva este sentido do humor aínda resulta máis complicada. Sen embargo as voces encerran unhas posibilidades expresivas que as fan insuperables para comunicar algo tan sutil e intelixente como é o humor.

UC Men's Octet - Accidentally in Love

ALFONSO VÁZQUEZ MONXARDÍN

CAMIÑO DO VAO-Galicia Hoxe 9-12-2008.

Saudade dunha lata de sardiña.

Un dos lugares que máis cobiza me dá de Bos Aires son as Galerías Pacífico. Alí, na interseccion da rúa Florida coa avenida Córdoba estivo noutrora un dos centros comerciais máis antigos e boiantes de hispanoamérica. Fundado en 1891, Au Bon Marché, desapareceu axiña e o edificio foi ocupado pola sede central dos ferrocarrís Pacífico, cousa que aconteceu en 1908 e de aí lle vén o nome actual. Pero naquelas terras de economías cambiantes e ­loucas como cabalos desbocados, todo se fundiu de novo en varias ocasións e así, refundáronse por primeira vez en 1945, cunha característica cúpula con murais nas pechinas, do noso grande Manuel Colmeiro e de tres pintores arxentinos de vangarda.

Pois ben, hai xa ben de anos, nos inicios dos noventa, houbo que refundalas de novo, restauráronse os murais, vendéronse espazos para tendas de luxo, acobillouse logo o Centro Cutural Borges, e fíxose un pouco de arqueoloxía moderna. Isto é, escavar lugares inéditos e inimaxinables hai pouco, tipo trincheiras da primeira guerra mundial, que aquí foron os restos dos espazos de vida dos obreiros na construción inicial daquelas galerías. E destas cousas de amosar ao público, nun recuncho bastante agochado do primeiro piso, hai unha vitrina explicativa dos traballos de remodelación e incluso, restos arqueolóxicos, ferramentas e comidas, daqueles obreiros que ergueron o primeiro edificio por volta dos anos en que en Galicia non había emigración, senón fuxida en desbandada.

E alí estaba ela. Unha vella lata, enferruxada, co nome impreso en amarelo e vermello, que dicía "Bernardo Alfageme. Sardinas Miau". A verdade é que case me emocionei. Ollei a vella lata tirada ao lixo xunto con outras porcarías e ollei fondo no seu fondo. E logrei ver alí agochada a saudade do proletario, anesgado, abrindo o bolo cunha navalla, e colocando relixiosamente as sardiñas no pan, deitándolle o aceite de por riba e fitando, serio e morriñento, os gatiños e a inscricion que puña Vigo, o seu último porto da terra.

Teño ganas de volver a ­Bos Aires, aínda que só sexa por ver de novo aquela lata que ­considero ­fundacional da saudade e do ­asociacionismo galego. O corazón sempre estivo a medio camiño entre o estómago e o ­cerebro.

Homofobia vaticana.

MARCOS VALCÁRCEL

Andoliña-Galicia Hoxe-9-12-2008

O Vaticano acaba de engadir unha medalla máis de ignominia á súa recente historia. Que ten páxinas nada honrosas como os escándalos masivos en Estados Unidos polos cregos acusados de abusos sexuais ou a súa oposición ó emprego do preservativo, política que en lugares como o continente africano só pode contribuír a acentuar o xenocidio da sida en varias xeracións de cidadáns africanos.

Pois ben, a Unión Europea, a través de Francia, vai propor na ONU o próximo 10 de de­cembro unha proposta para a despenalización universal da homosexualidade. Hai 90 países no mundo que condenan a homosexualidade con diferentes penas de cárcere, multas ou torturas: entre eles están os estados máis retrógrados do mundo como Arabia Saudí, Emiratos Árabes, Irán, Mauritania, Sudán, Iemen e algúns estados do norte de Nixeria. O Vaticano decide asociarse a estes países e ó integrismo islámico mesmo cando está a vida dos homosexuais condenados en xogo: ulo o famoso Dereito á Vida que invocan acotío as Igrexas para xustificar as súas teses noutros temas de debate?

Uns 60 Estados, do total de 192 membros das NU, asinarán a proposta despenalizadora. O Vaticano, unha vez máis contra a Historia.

O CARRABOUXO, 5-12-08 (La Región)

A gastronocracia galega
Afonso Vázquez-Monxardín, La Región 6-12-08



Cando lle di un a outro, por primeira vez, ‘pásame o tinto’ estase iniciando un fío de conexión moi interesante. E se logo lle comentas utilizando un plural de ocultación ‘¿Queredes por aí máis langostinos que aquí sobran?’, xa está a cousa feita. Non hai tensión laboral ou política que se resista a un moderado uso da gastronomía patria. E cando digo ‘patria’ refírome eu, escasamente nacionalista, á patria galega gastronómica. Esa que nos une na nosa preferencia colectiva da empanada de zamburiñas sobre a pizza margherita ou na do caldo de grelos sobre o gazpacho; salvando o tórrido verán, que para iso a nosa tradición é ser abertos e integradores.
Nós vivimos así nunha terra de acusadas tendencias gastronocráticas, ou sexa da creación e recreación dos poderes e das relacións ao redor dunha mesa ben habitada con amigos e bo ‘material’ por riba. Nalgúns casos que sen dúbida existen, pode caerse na esaxeración do neoloxísmo pseudogrego, ‘paparotocrática’: o poder, a seducción da megapaparota como elemento de promoción social e política; sonlles esas de ‘xuntáronse a comer trinta mil persoas e come ron sesenta mil quilos de polbo’.
Pero non. Eu prefiro a cousa positiva, normal, as ceas e xantares de confraternidade. De compañeiros no traballo facémolos case todos e aínda miramos con cara rara a aqueles que non a fan no Nadal. Son os xantares colectivos ao redor de cousas comúns. A historia de Galicia está chea de ceas e xantares lembrados. O Banquete de Conxo, 1856, marca o inicio do Rexurdimento e a alianza artesáns e estudantes: o Banquete de Lugo, 1918, o impulso ás Irmandade da Fala e logo o de Monforte, de 1922, a súa madurez. O Banquete da Barxa, 1930, a refundación do galeguismo. O do Hotel Roma, en Ourense, en 1930 a homenaxe a Otero. O do Hotel Compostela, en 1950, a fundación de Galaxia. No do merendeiro da Rocha, preto de Santiago, en 1964, ideouse ao redor dun cabrito a UPG. En maio de 1966, no Hotel Roma de Ourense clamou a sociedade civil contra o embalse de Castrelo con motivo de marchar Celso Emilio a Caracas, no 1968 o xantar da xubilación de Otero foi no Hostal dos Reis Católicos.
E podemos seguir, as ceas do Premio da Crítica en Vigo; os Xantares dos Premios de Trasalba...
¿E que dicir do mundo da emigración?
O corazón sempre queda a metade de camiño entre o estómago e a cabeza. Por iso, a saudade, o pensar na terra empeza ás veces, pola evocación das lembranzas, vistas, olores e sobre todo, sabores da casa.
Pero en fin, cando a sociedade civil se xunta festiva ao redor da comida, non está facendo só un acto de alimentación física; esta é só a unha disculpa de algo sempre máis importante. Verse. Charlar. Comentar. Saber do outro. Lembrar. Rir. Vivir en positivo.Por iso, a cea do outro día, do 29 de novembro de 2008, ao redor de Marcos Valcárcel non a lembraremos porque non funcionasen ben os micros, nin sequera porque non lle pasasen ao mantedor o telegrama de felicitacións que a Conselleira de Cultura enviou ao Liceo -desculpas señora Bugallo, foi sen intencion- e sí polo esprito xeral que alí nos uniu e polo discurso de Marcos. Sen pretensións, foi un banquete para lembrar onde a todos nos gustará dicir, algún día, que estivemos. Graciñas.

Hai que “mollarse como El Llanero Solitario”, pide Rivas
Manuel Rivas, que hoxe presenta no Cultur.gal o seu novo libro "A corpo aberto",
asegura que o xornalista debe seguir o criterio de "independencia pero tamén o de mollarse"
PALOMA CALVO . SANTIAGO

Entrevista en GALICIA HOXE 6-12-08

A antoloxía de 1936

Andoliña 6-12-08

Co título Os poetas galegos (1936). Antoloxía consultada acaba de editarse, 72 anos despois, un proxecto encabezado por Filgueira Valverde, que recibiu a encomenda do Seminario de Estudos Galegos de facer unha ampla Escolma da Lírica Galega en seis volumes. Agora, Ana Acuña e Xesús Alonso Montero ofrécennos a edición do material recollido á altura de 1936, inédito en boa parte dende aquela. A guerra incivil impediu que aquel fermoso soño se fixese antes realidade.
O presente volume, publicado polo Museo de Pontevedra e a Deputación pontevedresa, é, en primeiro lugar, unha merecida homenaxe a Xosé Filgueira Valverde: Alonso Montero subliña o seu valioso labor como gran polígrafo, medievalista e autor desa xoia que en forma de Adral nos deixou en nove deliciosas entregas.
Esta Antoloxía é ademais un documento literario único no que un total de 32 poetas (os convocados foron máis) non só nos ofrecen unha escolma da súa obra, senón tamén datos moi valiosos da súa formación, poéticas e sensibilidades e opinións sobre a lingua, algúns de forma minuciosa como Otero Pedrayo. Noraboa, pois, ás institucións e personalidades que recuperaron este agasallo da palabra.

TRES COLUMNAS, ANT
Xan Carballa tivo a ben enviarme as tres columnas de tres amigos en ANT.

Marcos Valcárcel, por Damián Villalaín. A NOSA TERRA 4-12-08.

Marcos Valcárcel é unha desas poucas persoas que suscitan simpatía e recoñecemento xeral no mundo cultural galego, tantas veces corroído pola egopatía, a cutrería sectaria, os resentimentos e a mala educación dos que nel participamos. Como uns e outros incorremos con maior ou menor intensidade e compracencia nesas malas prácticas, cando nos atopamos cun señor como Marcos Valcárcel é como se désemos cun lugar de acougo onde refuxiármonos dese trebón estéril e cansino. Durante un tempo frecuentei moito o seu blog, esas louvadas "Uvas na solaina" que Marcos fai madurecer cada día. Discutíanse alí moitas cousas dalgunha importancia e os debates case sempre se impregnaban da atmosfera amistosa e da serenidade non ataráxica coas que Marcos sela todo o que fai. Agora o amigo auriense vese asediado xa non polos inevitables trolls e pelmazos cibernéticos, senón por unha doenza absurda que lle resta capacidade física pero que non lle impide a elaboración diaria dos contidos do seu excelente blog. Nin tampouco dos seus libros e artigos. A vida semella ás veces unha carreira de atrancos pragada de contrariedades innecesarias e inxustas. Pero Marcos Valcárcel sabe, arestora, que hai moitas mans dispostas a axudalo a saltar, como se viu o sábado, 29 de novembro, na multitudinaria homenaxe que recibiu na súa querida cidade de Ourense. Como me compremetera a asistir e finalmente non puiden facelo, gustaríame aproveitar esta columna para dicirlle a Marcos que, aínda ausente do acto do Liceo e da cea do San Miguel, eu tamén estiven con el e cos centos de amigos que o acompañaron.

-Marcos Valcárcel, por Xosé Miranda.

No ano 1976, se a memoria non me é infiel, coñecín un grupo de rapaces ourensáns brillantes coma estrelas da mañá: Bieito Iglesias, Xan Guerra, Marcos Valcárcel, Bieito Alonso. No piso onde vivían celebrábanse reunións contínuas e clandestinas, non só de ERGA, a organización á que todos pertencían (menos Manolo Cao), senón tamén da UPG, e por alí pasaban xentes como Elvira Souto ou Margarita Ledo. Como toda regra ten a súa excepción, entre os ourensáns había un que non o era: Perfeto Ramos, que é de Crecente (pero que, penso, estudara en Auria).Marcos Valcárcel, naquela constelación de intelixencia, enerxía e xenerosidade que foi ERGA, (aínda que algúns dirán que ERGA foi máis ben unha supernova, e estalou en luces de todas as cores), foi desde o inicio, e continúa sendo hoxe, unha das máis belas estrelas. O seu lume daba calor verdadeira. Na faculdade de Historia ERGA contaba con personalidades autenticamente xeniais: os lucenses Xosé Manuel Sarille, Xullo Gaioso, Pilar Meilán; o coruñés Xullo Cuba; a ferrolá María Xesús Arias; Bieito Iglesias; tamén estaban Rosa Bassabe e Alberte Esteban, que non eran de ERGA, pero como se o fosen. Aínda así, Marcos destacaba pola elegancia, a seriedade e a bonhomía, ademais de por ser un auténtico sabio xa daquela.Marcos, o home tranquilo, o factotum cultural de Auria, é o home que todos quixeramos ser: partidario firme da igualdade, a fraternidade e a liberdade, da cultura, da paz e do progreso; amigo dos amigos e opoñente educado e amable dos inimigos (non dos seus, que estimo imposible que os haxa, senón dos das súas ideas); cunha cultura enorme, enciclopédica; ameno, claro e didáctico; demócrata practicante; tolerante, pero defensor das súas ideas; convencido, pero non tanto como para impoñerllas aos demais por activa nin por pasiva; bo, xeneroso, no sentido profundo e orixinario destas palabras; bo cos seus e cos outros; sempre con Galicia no corazón, sempre pensando nos desfavorecidos, sempre da parte dos oprimidos, pero sen sectarismo, sen demagoxia e sen ningunha caste de dogmatismo; capaz, eficaz, organizador incansable; con requintado gusto estético, literario, artístico, cinematográfico e musical.O seu mundo comeza e non remata coa súa familia, os amigos (que son, somos, numerosísimos), Ourense, Galicia, Europa e o Mundo, pois Marcos sabe, e di, que unha cousa non quita a outra; que o amor a Ourense fundamenta o amor a Galicia, e o amor a Galicia, o amor ao mundo. Que a atención aos seus funda o aprecio polos demais.Ninguén fixo tanto por Ourense, nin estudou tanto a súa historia, desde o seu devanceiro espiritual, don Ramón Otero, do que é lexítimo herdeiro. Non se comprende, por iso, que non lle teñan dado xa a medalla de ouro da cidade.A todo isto, e aos seus moitos libros, traballos, conferencias e artigos, engadiremos o seu prodixioso blogue, As uvas na solaina, que leva dado xa moito mosto e moito viño novo, e que a min me parece non só o mellor de Galicia (e se fose preciso do mundo mundial), senón un dos escasos foros de debates auténticos, libres e democráticos con que contamos no país.

Mil Marcos, por Federico Cocho.

De seguro que con mil Marcos este país sería outra cousa. Galicia non necesita mil primaveras máis, como adoitamos repetir nos nosos rituais literarios. Galicia necesita clonar Marcos, repartilos ben de norte a sur e deixalos facer. Outro galo cantaría.Pero Marcos, por desgraza, non hai máis ca un. Só temos un e andamos a mimalo estes días, xusto cando saca un novo libro. Desde Ourense para o mundo, un clamor cívico reivindica o impagable labor do Marcos Valcárcel historiador, animador e organizador. Do referente da cultura galega na cidade de Otero Pedrayo. Do intelectual convertido en punto de encontro cultural ao longo de media vida dedicada, con discreción e xenerosidade infinitas, a espallar saber. Literario e histórico, sobre todo.E sempre desde un compromiso galeguista aberto e integrador, prefectamento reflectido nesa súa perenne expresión beatífica, mesmo merecente de compartir gloria pétrea co sorriso do profeta Daniel, alí no alto do pórtico compostelán.Durante a homenaxe do sábado, lembreino coa esa mesma faciana pacífica mentres o irmán Sandoval, cos pés enriba da mesa por cousas da circulación, corrixíanos as traducións de grego nos anos dos Maristas. Co mesmo aire anxelical e imposible que levaba o día do noso reencontro andaluz, vestidos de caqui os dous no 1981. Con esa mesma serenidade sabia coa que fai cultura e fai país. A dos bos e xenerosos, que aínda non somos quen de clonar. Iso si que sería I+D+i estratéxico.

Lydia Kuper
X. L. MÉNDEZ FERRÍN, Faro Vigo, 5-12-08

O alzamento franquista perseguiu de forma terríbel varias familias xudías que radicaran entre nós vindas de lonxe. Refírome aos Dainoff de Ourense e aos Zsbarski e Kuper de Pontevedra e Vigo. Tratábase de xudeus de orixe europea-oriental que cambiaran o uso do yiddish ou jüdisch polo do ruso e do castelán (ou do galego) e que deixaran, naturalmente, de ser relixiosos. Os membros destas familias eran cidadáns (daquela si) moi cultos e de pensamento republicano de esquerdas. A actividade profisional destas xentes era a estomatoloxía ou a odontoloxía: como dentistas foron moi aprezados. Como veciños, respectadísimos.
Caso sonado foi o de Abraham Zsbarski, preso en San Simón e asasinado polos falangistas sen formación de causa. Un fillo deste ocupa un lugar central na historia de Galicia en 1936. Médico pola Universidade Compostelana e tenente de complemento, Zsbarski o Mozo foi, no Goberno Civil de Pontevedra, elemento fundamental do Comité da Fronte Popular que intentou o 20 de xullo de 1936 resistir o golpe fascista. Zsbarski (entendo que comunista), Guiances (socialista) e Bóveda (galeguista) resultaron condenados á pena capital por un consello de guerra formado por xefes e oficiais sen honor. A Guiances conmutáronlle a pena de morte pola de cadea perpetua pro os seus compañeiros caíron baixo as balas do pelotón de fusilamento. O franquismo perseguiu e dispersou o que quedaba das familias Dainoff, Zsbarski e Kuper. O sionismo e os amigos de Israel en Galicia nunca falaron destes xudeus galegos.Voces e foros novos están a facer historia das mulleres galegas que destacaron en tempos recentes. A viguesa Lydia Kuper (ou Kúper de Velasco), ben pouco tida en conta, merecía unha investigación biográfica en regra. Sendo ela mociña asistiu na Facultade de Letras de Madrid (a dos finos e esguíos ulmeiros: Otero) ás clases de luminarias intelectuais da escola de Menéndez Pidal como Pedro Salinas. Lydia viviu no departamento feminino da Residencia de Estudiantes so a tutela de María de Maeztu e alí coincidiu con Teresa Díaz, outra ilustre viguesa que foi catedrática de inglés e directora do Instituto Feminino que hoxe leva o nome de San Tomé de Freixeiro. Destruída e dispersada a familia Kuper, a xoven Lydia asentou para sempre en Madrid."Que tendrán los novelistas rusos que los traduce del francés un catalán que no sabe castellano y aún así nos fascinan". Non sei se estas palabras atribuídas a Lorca foron ou non pronunciadas algunha vez na Cervecería de Correos, en Bakanik ou no paseo á lúa pola Quintana dos Mortos (ou Quintá de Mortos). En todo caso Lydia Kuper traduciu do ruso ao castelán maxistralmente, incluíndose no seu catálogo os autores soviéticos. Hai pouco, Lydia culminou (con case 90 anos de idade), o seu Guerra y Paz: a mellor traducción que da obra catedralicia de Tolstoi se teña feito a lingua románica ningunha, din os que saben. Mario Muchnik (Taller e Persoa) foi o editor entusiasmado.Eu agora evoco o día no que esta intelectual recuperou emocionada de mans do gobernador de Pontevedra Virginio Fuentes a bolsa de papel que contiña unha presa de moedas de ouro que lle foran expropiadas á súa familia en 1936. Con Lydia estaba o seu curmao Elías, director dos deportes en Novidades de Moscova que sempre tiña presente o Celta nas súas crónicas nostálxicas. Luís Ferreiro Loredo, que estaba tamén no acto, poderalles contar mellor ca min todo isto.

Azpeitia, medo, desconcerto

Andoliña 5-12-08

Estiven en Azpeitia hai anos, convidado por amigos vascos. Confeso que daquela, finais dos 70, non percibín na rúa o medo ós violentos, quizais porque non o quixen ver, quizais porque entón o apoio pasivo ás teses de ETA era moito maior que hoxe. A imaxe que dan agora as televisións, tralo covarde asasinato dun empresario, é moi diferente: albíscase o medo na xente que nin quere falar cos xornalistas, nunha parte dos obreiros de Ignacio Urrutia que non protestan pola súa morte, nese deixar pasar as cousas como se non sucedese nada.
Ou como se todo se debese a un fatal accidente da natureza. A foto que onte publicaba un xornal de Madrid é incomprensible dende un mínimo sentimento de empatía coas vítimas: os compañeiros de baralla do empresario seguen a xogar a partida como se tal cousa. E logo que farían se morrese nun accidente de tráfico: permanecerían tamén impasibles? Son realidades moi difíciles de entender, aínda nun concello gobernado por ANV, brazo político hoxe dos violentos.
A banda terrorista segue a ser un poder fáctico en Euskadi: quere unha nova vitoria como as de Lémoniz ou a autovía de Leizarán. E moitos vascos miran cara a outro lado, co sangue a secar na rúa.

Cea 29 N.
Video resume producido por Eduardo Núñez.

(Ubicado en Youtube. Se o quixesen gardar na súa computadora, a dirección de internet é esta:
http://es.youtube.com/watch?v=fC3YGRLoWa0 ).

Amigos, amigos

No xornal A NOSA TERRA desta semana vén información dos actos do día 29, acompañada desta foto que nos congrega a Xosé M. González, Xosé R. Quintana, Xosé Miranda e a min (foto de Xan Carballa, que veu acompañado doutro vello amigo, Bieito Alonso "Roi").

No mesmo número veñen tres columnas sobre a homenaxe da autoría de tres benqueridos amigos: Xosé Miranda, Damián Villalaín e Federico Cocho. Graciñas por todo (colgarémolas aquí cando teña acceso a elas na web).

Carísimo
BIEITO IGLESIAS, ecg. 4-12-08 (foto ANT, Xan Carballa: Manuel Rivas, Cristina Berg e Bieito Iglesias)

O sábado pasado, cando presentaba un libro de Marcos Valcárcel no Liceo auriense, certa concelleira cuxo nome lamento non ter retido no acordo requentou o tópico que lle outorga á vila das Burgas o título de Atenas de Galiza.
Hai cinascos de verdade nesta hipérbole porque os membros da Xeración Nós, protagonistas do período ático na capital miñota, tropezaron, igual que os xigantes da cultura no século de Pericles, coas vantaxes e inconvenientes da pequena escala: "A inmensa mobilidade e excitación, o peculiar colorido da vida ateniense explícase talvez a partir do feito de que un pobo de personalidades incomparablemente individuais loitase contra a constante presión interna e externa dunha desindividualizadora pequena cidade. Isto produciu unha atmosfera de tensión na que os máis débiles foron prostrados e os máis fortes foron excitados á apaixonada autoafirmación" (Georg Simmel). Marcos é rexo, el aproveitou ao máximo os beneficios que ofrece unha micrópole para a vida do espírito, sen acusar as miserias nin o pendor provinciano que enconica a outros moradores de urbes liliputianas.
Na cea-homenaxe posterior á presentación da súa Historia de Ourense, reuniuse un xentío que atestou o restaurante Sanmiguel. Nunca tal concentración se vira de amigos e admiradores rendidos á bonhomía e ao talento do historiador, xornalista, fomentador cultural e exemplo de galeguismo amante ("amante", en ourensán, significa suave, apacible). Nin sequera a neve arredou a moitos asistentes que se achegaron á vella Auria desafiando estradas perigosas. As folipas déronlle ao acto, se acaso, un ton de filme de Capra.
Carísimo Marcos, qué belo é vivir soficado pola túa amizade. Antes de tratarte, alá no Instituto Masculino dos anos setenta, eu pensaba que o mundo era un lugar sombrizo e hostil.

ANDOLIÑA xoves 4 decembro
UN TAXISTA

A pasada semana, entre os días 25 e 28, tivo lugar en Lugo, na Facultade de Humanidades, un importante congreso internacional sobre “Literatura Hispánica e prensa periódica (1875-1931)”. Baste dicir que no programa figuraban personalidades de primeira fila da historia cultural como Jean-François Botrel, Dru Dougherty ou Yvan Lissorgues, entre outras. Para min foi unha honra participar como poñente falando da prensa cultural galega nese período e alegreime de acudir a Lugo para saudar en persoa a amigos de vello como Claudio Rodríguez Fer e Carme Blanco, que me convidaban. A conferencia debeu gustar, a xulgar polos aplausos finais, e todos contentos.
Veunos buscar a Auria, a María e a min, un taxista de Compostela. Xa foi agradable subir ó taxi e escoitar música clásica, suave, de fondo. E logo o seu falar pausado, relaxante. De ida e volta, houbo tempo para todo: falamos da familia e dos fillos, da saúde e das reviravoltas da vida, da crise e do traballo, etc. El é un antigo contable que tivo que coller o taxi ó pechar a empresa na que levaba anos. Falar con el foi un milagre de empatía e comunicación: alegroume aínda máis o día. Dende aquí un agarimoso saúdo ó meu novo amigo taxista.

O porco de pé, de Anxo Tarrío, GALICIA HOXE 3-12-08

AT. Caricatura de Vicente Risco, 2007

Estes días, por iniciativa da Fundación Vicente Risco, estase a celebrar en Ourense o "Simposium O porco de pé", onde se achegan ideas e opinións non só sobre a novela que Vicente Risco publicou en 1928 senón tamén aproximacións ao xenio dun home que foi marxinado polo dereito e polo revés a partir da súa adhesión á causa franquista. Aínda que importa (claro que importa!) esa súa peripecia biográfica, o certo é que para esta ocasión coido que os ponentes se centrarán no reclamo que supón o título do encontro: a novela que agora cumpre oitenta anos.
É esta unha novela sobre a que se fixeron xa bastantes ensaios críticos, destripándolle os mecanismos humorísticos, sociolóxicos, críticos, filosóficos e ideolóxicos e poñendo de manifesto o talante renovador do seu autor. Porén, ao meu xuízo, a narrativa de Risco non se entenderá completamente sen ter en conta a que escribiu despois da Guerra Civil, que foi obxecto de menor atención por estar escrita en castelán e maiormente inédita longo tempo, cando o certo é que nesta narrativa se atopa a expansión do autor de O porco de pé e a súa mellor consolidación dunha poética novelística verdadeiramente avanzada e intuitivamente (atreveríame a dicir) posmoderna.
Existen en Vicente Risco dúas actitudes ben diferentes á hora de escribir obras de narrativa. Cando quen tenta de facer ficción literaria é o etnógrafo, o teórico do nacionalismo, o ideólogo que serve ao discurso identitario, Risco axústase a unha literatura de funcionalidade etnográfica e didáctica a través da que fai circular ideoloxemas (mitos) como o celtismo e o cristianismo de base do pobo galego, a misión dirixente da fidalguía ou o sentimento da terra, supostamente inherente ás vivencias telúricas do noso ser antropolóxico profundo. Así actúa Risco cando escribe A trabe d"ouro e a trabe d"alquitran, A coutada ou Velliña vella.
Pero cando Vicente Risco esquece ese seu papel de axente ideolóxico e se deixa levar pola súa man de artista, de escritor rexoubeiro, crítico e lúdico, entón se nos transmuta nun autor absolutamente xenial, insolente, moderno, fragmentario, carnavalesco, rupturista e mesmo posmoderno. Un autor que se ramifica caprichosamente nas reviravoltas que lle fai dar ao narrador ínsito nos seus textos, nas estruturas rizomáticas que abraian o lector, nos xogos metaficcionais polos que pon as tripas do artiluxio literario ao descuberto, sen medo a que o lector perda a ilusión referencial a que o texto o puidera ter levado, afastándose así da arte realista, sempre interesada en hipnotizar o lector facéndolle crer que asiste a unha historia non só verosímil senón aínda verificábel e verdadeira. Tal parecería que Risco seguiu ben de preto nisto o Rabelais máis desmesurado do Pantagruel ou o Laurence Sterne máis irónico do Tristram Shandy.
Risco desficcionaliza adrede amosándolle os fíos da trampa ao lector. E iso xa dende un conto en galego de 1929 que titulou "Meixelas de rosa", no que nos deixa escoller todas as referencias prosopográficas e etopeicas dos personaxes, con tal de que a nena protagonista teña as meixelas sonrosadas. Un xenio.

O tesouro da amizade, de Miguel Anxo Fernán Vello (GALICIA HOXE, 3-12-08)

Imaxe: Alice, de Modigliani, 1915-

O tesouro da amizade brillou como nunca estoutro día en Ourense na homenaxe que os amigos lle realizaron ao escritor e historiador Marcos Valcárcel. E tal realidade mostrada fainos, sen dúbida, reflexionar, pois a min resúltame de suma importancia o que aconteceu na cidade das Burgas. Vaiamos ás palabras e ao sentido. Amicitas e amicus son entrañábeis voces latinas que proceden á súa vez de amare; velaí o sentido profundo da amizade: a máis nobre modalidade do amor. A amizade, pois, como "centro da vida" -que así era para o gran filósofo-, como valor ético; e, por outra banda, a amizade que duplica a ledicia e divide a angustia pola metade (Francis Bacon). Non hai dúbida de que a amizade era para Aristóteles un tema fulcral, e non en van dedícalle o filósofo os libros oitavo e noveno da Ética para Nicómaco, asegurando, entre outras cousas, que non se pode vivir sen amigos. No caso de Marcos Valcárcel, e despois da multitudinaria homenaxe nacional recibida, un ten que ir forzosamente -para mellor entender o fenómeno amical do ourensán- ao Libro Oitavo, capítulo VI, da Ética para Nicómaco, onde se pode ler que "a verdadeira amizade é unha especie de exceso no seu xénero; é unha afección que supera a todas as demais, e diríxese pola súa mesma natureza a un só individuo; porque non é moi doado que moitas persoas agraden á vez tan vivamente". Palabras certeiras. Está ben claro que, no caso de Marcos Valcárcel, existe un gran poder de atracción e ao mesmo tempo de proxección da amizade, como se a súa figura fose un centro que todos celebramos. E é este tipo de amizade unha forma de admiración e unha forma de identificación, non contaminada en ningún momento por calquera caste diso que se entende por "política da amizade", que diría Jacques Derrida. A amizade que se mostra como unha forma de enerxía arredor de Marcos Valcárcel é, en definitiva, a vella e nova materia galeguista da fraternidade, e o noso amigo está no centro desa materia: un tesouro que debemos gardar no centro de todos.

O DISCURSO DO 29 (1)

GRACIÑAS (29-11-08)
Boas noites e grazas a todos e todas por estar hoxe aquí.
Hai pouco máis dun mes os meus amigos puxéronse a traballar nunha cea homenaxe a este humilde colega voso, con motivo da saída dun novo libro meu, unha Historia de Ourense que publica Xerais. Antes de nada sería moi inxusto non deixar aquí constancia expresa do meu agradecemento a Afonso Monxardín, Xosé Ramón Quintana, Benito Losada, Pepe Trebolle, César Ánsias, Manuel Ángel Candelas Colodrón, Xoán Fonseca, José Carlos Martínez-Pedrayo e Eustaquio Puga, que estiveron á cabeza desta iniciativa tan xenerosa pola súa banda.
Eu mesmo participei moitas veces, como organizador en actos semellantes e neste mesmo salón, con grandes personalidades culturais ourensás e galegas. Sei do traballo que dan estas cousas, pero sei tamén que, no caso de persoas como as citadas, non hai esforzo que as bote para atrás porque traballan sempre con ilusión e rigor. Tamén aproveito para dicirvos que é moito máis doado estar do outro lado, cos organizadores da homenaxe: da miña banda, só agardo poder enfiar unhas cantas liñas cun mínimo de harmonía e coherencia literaria, se a emoción mo permite.
Acepto este encontro de amizade e irmandade como un tributo á percura da felicidade. Permitídeme recobrar aquí unhas liñas dunha Andoliña (12-9-08) na que precisamente meditaba sobre isto:

“A felicidade: é o único realmente importante. Semella obvio, pero convén repetilo, mesmo con insistencia. E iso non ten outra faciana que o amor ós seres queridos e o que recibimos deles mesmos, a capacidade de convivir en harmonía, de compartir con amigos e amigas horas de alento e desalento. Levamos séculos de Historia vivida e escrita e sería moi doado encontrar centos de definicións de grandes personalidades sobre a felicidade. Todas as que gardan algo de verdade teñen que ver co que escribín antes e pouco conta niso, de certo nada, a acumulación de poder ou de riqueza ou de calquera outra falsa ilusión.
Da noite para a mañá o mundo tal como o coñecemos pode confundirse nos seus perfís, esvaecerse nos seus absolutos ou perder todos os adobíos que nós mesmos lle colocamos. E a vida mantén o mesmo sutil ritmo de inestabilidade, como un xogo entre infantil e absurdo repetido por inercia, sen coñecer ben as súas claves máis fondas. Por iso é necesario invocar, coa regularidade metódica dun mantra oriental, a forza das palabras primixenias: Amor, Amizade. Sen falso pudor a que nos acusen de cursilería estilística. Cando menos así o sinto hoxe, cando escribo nesta tardiña dun xoves solleiro de setembro.”
O universo de amigos e amigas, de compañeiros e compañeiras que hoxe nos axuntamos aquí, resume boa parte da miña biografía. Están aquí os meus familiares e varios amigos da miña infancia; os meus compañeiros do Instituto de A Carballeira, onde traballei os últimos 25 anos; colaboradores de mil e unha andainas do galeguismo e do nacionalismo de esquerda; persoas coas que compartían arelas e espazos nas A.C. Auriense e nas A.C. O Eixo e O Galo de Santiago; os amigos do Clube Cultural Alexandre Bóveda e do Liceo de Ourense; xornalistas de diferentes medios nos que colaborei nas tres últimas décadas; profesores das tres universidades galegas; amigos e colegas da Real Academia Galega, do Consello da Cultura Galega, das Fundacións Curros Enríquez, Carlos Casares, Otero Pedrayo e Premios da Crítica de Galicia; amigos e amigas tamén do Pen Clube e da AELG. Para rematar, por aquí andan ademais, a maioría dos contertulios habituais do meu blog As Uvas na Solaina, e a todos e todas lles agradezo por igual a súa xenerosidade. Outros amigos que por motivos de traballo están lonxe (en México, en California, en Berlín, etc.) escribíronme e chamáronme nestes días para acompañarnos en espírito.
É un auténtico privilexio compartir convosco este encontro, porque nesta sala está hoxe depositado o mellorciño do código xenético da Galicia de hoxe. Esta é unha ceremonia da irmandade, da que non creo ser merecente, pero que acepto gustoso como un irmandiño máis deste esplendoroso “contubernio” da Galicia cultural do século XXI. En días nos que o noso idioma é desprezado por algúns sectores cunha saña grotesca, é bo comprobar que existen moitos milleiros de galegos e galegas, como os que hoxe aquí nos axuntamos, que seguimos a crer no noso país, na dignidade da nosa lingua e da nosa cultura e na vitalidade das enerxías necesarias para que Galicia siga sendo ese soño que herdamos dos mestres de Nós: unha vella nación europea, unha moderna cultura do século XXI que quere achegar ó mundo a súa orixinalidade cultural.

O DISCURSO DO 29 (e 2)

E quero rematar estas palabras de agradecemento cunha lembranza dos meus anos de infancia e formación. Quizais os meus intereses intelectuais se definiron xa de moi novo: lector entusiasta de canto caía nas miñas mans –tebeos, revistas, libros, etc.-, da miña infancia lembro en casa varias coleccións sobre fauna e natureza e moitos libros de mitoloxía, cos que me agasallaban os meus pais. Entre eles estaba un amplo volume de “Mitología clásica ilustrada”, de Otto Seeman, que publicara Vergara en Barcelona: teño a quinta edición, de 1968, e debín lela ós 14 ou 15 anos. Aquilo me abriu outra dimensión da realidade e me descubriu o enorme potencial da fantasía e a riqueza humana para contar historias e comprender o mundo a través delas. Logo viñeron a Ilíada, a Odisea, moitos clásicos gregos, e tamén a Divina Comedia, de Dante: cando se len tales libros a esas idades queda un marcado para sempre, a miña vida, inevitablemente, estaría rodeada de libros, xornais e revistas.
Houbo, entre elas, nos anos do franquismo final algunhas que deixaron unha pegada especial. Falo de “Triunfo” e da revista mensual “Tiempo de Historia”, dúas aventuras nacidas da man de Eduardo Haro Tecglen que foron, cando menos para a miña xeración (tamén para outras), unha auténtica escola cívica, de formación dun espírito ético de liberdades, moi arredado da Formación del Espíritu Nacional que estudiabamos nos manuais escolares.
Aproveito a ocasión para render contas dunha débeda persoal que teño, hai moitos anos, con Haro Tecglen, a quen logo tiven a honra de presentar no Liceo ourensán: eu era aínda moi novo cando chegaron á miña man os primeiros exemplares que vín de “Tiempo de Historia”, trouxéraos o meu irmán Fiz cando estudaba en Madrid. Lembro aínda os seus contidos e argumentos, as súas fotos de portada: un grupo de republicanos a fuxir de Xixón nunha barcaza cando a cidade era tomada polas “tropas nacionales”; un cartel coa cruz, o globo terráqueo e a bandeira rojigualda baixo o lema “Catecismo Patriótico Español”; un retrato en escorzo de Lenin convocando ao soño revolucionario. Nas súas páxinas aprendimos moitos mozos a deletrear con paixón nomes ata entón ignorados e prohibidos: Trotsky e Bertolt Brecht, Ricardo Mella e Besteiro, Machado e Araquistáin, entre tantos outros. Descubrimos alí a existencia dunha outra historia, reveladora e transformadora: a antítese do que nos ofrecía, co mesmo nome, a escola nacional-católica que padecíamos. Alí escribían tamén, de cando en vez, autores galegos como Blanco Amor, Xesús Alonso Montero, Ramón Chao, Javier Alfaya ou Xosé Luís Méndez Ferrín, entre outros. De xeito consciente aquela revista abría os seus brazos para contarnos a historia dunha Galiza cultural negada e exiliada: Luís Seoane, Rafael Dieste, Lorenzo Varela, Celso Emilio Ferreiro..., eran cita habitual nas súas páxinas. E tamén o eran os novos artistas galegos, desde a mirada crítica de Moreno Galván, e o noso nacente teatro galego arredor de Abrente e Ribadavia, ben atendido nas crónicas de José Monleón, ou a música de Voces Ceibes e a Nova Canción Galega.
“Eu penso sempre en alguén vivo cando escribo. Esa vida trasmítese ao fluído diálogo, cheo de creatividade, que establezo co seu pensamento, sen autocensuras”: velaí o segredo de Haro Tecglen, a quen evoco agora con agarimo.
Contei isto como unha páxina posible do meu Arredor de si, porque penso que é unha experiencia semellante á de moitos mozos e mozas da mesma xeración. E hai outras moitas páxinas por escribir. Por exemplo, a pegada que me deixou o crego Digno González na necesidade de ter unha visión aberta, solidaria e crítica do mundo. Ou a redescuberta de noso que significaron para min as clases da Auriense, onde tivemos o privilexio de contar con profesores como Otero Pedrayo, Ferro Couselo, Carlos Casares ou Francisco Rodríguez, entre moitos outros. Habería páxinas nesa miña glosa oteriana que falarían da misa en galego na Capela do Santo Cristo e da Coral de Ruada de Manuel de Dios e do mestre Vide (eu neno escoitei a misa máis dunha vez ó seu carón, no órgano do Santo Cristo, entre xigantescos anxos e columnas salomónicas). E debería falar do Cine Clube Padre Feijoo, con Pepe Paz, Bobillo, Álvarez Pousa, que nos ensinou a ver bo cine italiano e a Bergman e Dersu Uzala, e tantas xoias; e dos debates no Ateneo, de Histrión 70 e os versos de Celso Emilio (Tempo de chorar) e da última páxina de La Región, con artigos a diario de Otero, Ben-Cho-Shey, Ferro Couselo, Xoaquín Lorenzo, Luís Trabazo, Carlos Casares, etc. Todo un luxo na formación dunha persoa amiga das letras! Cando os estudantes do Instituto saímos á rúa contra as pestilentes celulosas que querían instalar no val ourensán, don Ramón escribía coa súa lírica melancólica contra ese pesadelo e en defensa do Pai Miño.
Todo isto sucedía entre 1972 e 1974, anos da miña adolescencia e de reencontro co meu país e a cultura de noso. Foi decisivo o meu salto ó Instituto Masculino e o encontro con xentes coimo Bieito Iglesias, Benito Alonso “Roi”, Manuel Guede, Paco García, Carballude, etc., todos nun mesmo COU de letras. Íamos para filólogos porque tal nos aconsellaba Paco Rodríguez na Auriense. Pero encontrámonos cun ser encantador, unha profesora leonesa, recén saída da Universidade, que nos daba clases de Historia, unas clases didácticas e rigorosas. E que, sobre todo, nos deixaba debater nas clases sobre os Irmandiños ou sobre o Sempre en Galiza, de Castelao. Moitos dos seus alumnos acabamos na Facultade de Historia; tamén é certo que nunca deixamos o mundo das letras e varios rematarían por facer carreira literaria.
Eran tempos difíciles e para montar un simple posto de libros no Día das Letras Galegas tiñamos que pelexar co xefe de estudos e co director do Instituto. Pero as cousas ían avanzando, de vagariño, co esforzo e sacrificio de moitos. Penso agora que naqueles días empecei un camiño do que nunca me arredei nos últimos 35 anos. Tiven ó meu favor moitas plataformas para expresarme: nos libros, na prensa, no labor cultural. Sempre en plena liberdade: podo ler os meus artigos de hai anos sen avergoñarme de nada. Ese camiño fíxeno con todos vós, os amigos que hoxe me acompañades, e de novo reitero as miñas grazas a todos e todas: por estar aí, por darme folgos, por quererme, en suma, querenza que procurarei devolvervos sempre na medida das miñas posibilidades.

Leis hiperbólicas, de Afonso Vázquez-Monxardín (La Región, 2-12-08)

O que é un recurso do humorismo popular e para a literatura como a hipérbole non debería pasar ao serios mundos da política, das leis, da alimentación da economía. Así, se decimos dunha moza que está como un tren, entendemos inmediatamente a hipérbole e non nos pasa pola imaxinación que teña rodas e ventaniñas.Pero os consumos hiperbólicos son espantosos. Se vostede come un quilo de cacao puro, seica morre de obstrución intestinal fulminante. Se come cinco quilos de marisco -fóra cascas- tamén morre intoxicado por non sei que. Agora que o penso, se come cinco quilos de calquera cousa, de vez, o máis problable é que morra de indixestión... ¿E pensa vostede que se debe prohibir o cocholate, o marisco ou as racións abundantes? Nada diso.A raíña de España cando foi á Bolivia en tempos pre-evistas ou pre-moralistas, mas cou folla de coca e a ninguén se lle ocorreu a hipérbole de chamarlle drogadicta. O outro día, aí atrás, cando a mesma señora se dedicou a acariñar e -puagh- a bicar burros a ninguén se lle ocorreu... En fin, xa me entenden, que hai que andar con cuidado e non esaxerar en exceso.E nestas zaca, hiperbolicamente queren meter nas leis que o viño é unha droga. ¡Mi madriña! O Papa pois -que misa con viño e non con gaseosa- no mesmo grupo dos yonkis. Seguro que foi cousa da vicepresidenta, que transmite confianza e seguridade, pero ten cara de anoréxica e de non comer quente. Non confundamos as nosas simpatías e gustos persoais co que debemos lexislar ou non. Se vostede é abstemio, felicidades. Se vostede sabe medir e gozar dos praceres do viño e a mesa, pois moitas máis felicidades, aínda. Pero distingamos ben excesos e normalidade. Se vostede conduce por riba dos límites de velocidade debe ser vostede o multado e o reeducado polas boas -convencemento- ou polas malas -multa que te criou-.Se vostede é borracho, debe tamén ser obxecto de atención sanitaria e reeducativa e é vostede o que ten necesidade de reconducir a súa conduta, non eu. Así, non poden prohibir conducir, nin considerar o viño unha droga. Isto forma todo parte da deleznable parte do espectáculo da acción política. Deses grandes xestos hiperbólicos que ao final se escapan como os globos dos nenos nas festas. E non pasa nada.

Pan por pan/Andoliña.
(La Región-Galicia Hoxe)

Marcos Valcárcel

03-12-2008

Graciñas.

Quero expresar o meu agradecemento a todas as persoas que participaron nos actos do pasado día 29. Grazas á comisión organizadora e ós amigos que tan ben e con tanta ilusión traballaron. Graciñas de corazón tamén ás máis de trescentas persoas que chegaron desde todo o país, loitando contra as estradas con neve. Graciñas tamén ós compañeiros e alumnas do Instituto de A Carballeira que me agasallaron un dos momentos máis auténticos da noite: aquel en que cantei co coro do Instituto, pelexando coa fonda emoción que me asolagaba. Graciñas polas súas xenerosas palabras a Bieito Iglesias, Suso de Toro, Cristina Berg, Manuel Rivas, Alonso Montero, Xosé L. Axeitos e Ramón Villares. E ós que estes días escribiron nos xornais co seu agarimo e a La Región. ‘Amei moito e fun moi amado’, dicíalle Blanco Amor en 1979 a Maribel Outeiriño: así me sentín eu tamén o pasado sábado.